Book 12 Chapter 239 | |
1 | śuka uvāca |
1 | adhyātmaṃ vistareṇeha punar eva vadasva me
yad adhyātmaṃ yathā cedaṃ bhagavann ṛṣisattama |
2 | vyāsa uvāca |
2 | adhyātmaṃ yad idaṃ tāta puruṣasyeha vidyate
tat te 'haṃ saṃpravakṣyāmi tasya vyākhyām imāṃ śṛṇu |
3 | bhūmir āpas tathā jyotir vāyur ākāśam eva ca
mahābhūtāni bhūtānāṃ sāgarasyormayo yathā |
4 | prasāryeha yathāṅgāni kūrmaḥ saṃharate punaḥ
tadvan mahānti bhūtāni yavīyaḥsu vikurvate |
5 | iti tanmayam evedaṃ sarvaṃ sthāvarajaṅgamam
sarge ca pralaye caiva tasmān nirdiśyate tathā |
6 | mahābhūtāni pañcaiva sarvabhūteṣu bhūtakṛt
akarot tāta vaiṣamyaṃ yasmin yad anupaśyati |
7 | śuka uvāca |
7 | akarod yac charīreṣu kathaṃ tad upalakṣayet
indriyāṇi guṇāḥ ke cit kathaṃ tān upalakṣayet |
8 | vyāsa uvāca |
8 | etat te vartayiṣyāmi yathāvad iha darśanam
śṛṇu tattvam ihaikāgro yathātattvaṃ yathā ca tat |
9 | śabdaḥ śrotraṃ tathā khāni trayam ākāśasaṃbhavam
prāṇaś ceṣṭā tathā sparśa ete vāyuguṇās trayaḥ |
10 | rūpaṃ cakṣur vipākaś ca tridhā jyotir vidhīyate
raso 'tha rasanaṃ sneho guṇās tv ete trayo 'mbhasām |
11 | ghreyaṃ ghrāṇaṃ śarīraṃ ca bhūmer ete guṇās trayaḥ
etāvān indriyagrāmo vyākhyātaḥ pāñcabhautikaḥ |
12 | vāyoḥ sparśo raso 'dbhyaś ca jyotiṣo rūpam ucyate
ākāśaprabhavaḥ śabdo gandho bhūmiguṇaḥ smṛtaḥ |
13 | mano buddhiś ca bhāvaś ca traya ete 'tmayonijāḥ
na guṇān ativartante guṇebhyaḥ paramā matāḥ |
14 | indriyāṇi nare pañca ṣaṣṭhaṃ tu mana ucyate
saptamīṃ buddhim evāhuḥ kṣetrajñaṃ punar aṣṭamam |
15 | cakṣur ālocanāyaiva saṃśayaṃ kurute manaḥ
buddhir adhyavasānāya sākṣī kṣetrajña ucyate |
16 | rajas tamaś ca sattvaṃ ca traya ete svayonijāḥ
samāḥ sarveṣu bhūteṣu tadguṇeṣūpalakṣayet |
17 | yathā kūrma ihāṅgāni prasārya viniyacchati
evam evendriyagrāmaṃ buddhiḥ sṛṣṭvā niyacchati |
18 | yad ūrdhvaṃ pādatalayor avāṅmūrdhnaś ca paśyati
etasminn eva kṛtye vai vartate buddhir uttamā |
19 | guṇān nenīyate buddhir buddhir evendriyāṇy api
manaḥṣaṣṭhāni sarvāṇi buddhyabhāve kuto guṇāḥ |
20 | tatra yat prītisaṃyuktaṃ kiṃ cid ātmani lakṣayet
praśāntam iva saṃśuddhaṃ sattvaṃ tad upadhārayet |
21 | yat tu saṃtāpasaṃyuktaṃ kāye manasi vā bhavet
rajaḥ pravartakaṃ tat syāt satataṃ hāri dehinām |
22 | yat tu saṃmohasaṃyuktam avyaktaviṣayaṃ bhavet
apratarkyam avijñeyaṃ tamas tad upadhāryatām |
23 | praharṣaḥ prītir ānandaḥ sāmyaṃ svasthātmacittatā
akasmād yadi vā kasmād vartate sāttviko guṇaḥ |
24 | abhimāno mṛṣāvādo lobho mohas tathākṣamā
liṅgāni rajasas tāni vartante hetvahetutaḥ |
25 | tathā mohaḥ pramādaś ca tandrī nidrāprabodhitā
kathaṃ cid abhivartante vijñeyās tāmasā guṇāḥ |