Book 12 Chapter 231 | |
1 | bhīṣma uvāca |
1 | ity ukto 'bhipraśasyaitat paramarṣes tu śāsanam
mokṣadharmārthasaṃyuktam idaṃ praṣṭuṃ pracakrame |
2 | śuka uvāca |
2 | prajāvāñ śrotriyo yajvā vṛddhaḥ prajño 'nasūyakaḥ
anāgatam anaitihyaṃ kathaṃ brahmādhigacchati |
3 | tapasā brahmacaryeṇa sarvatyāgena medhayā
sāṃkhye vā yadi vā yoge etat pṛṣṭo 'bhidhatsva me |
4 | manasaś cendriyāṇāṃ cāpy aikāgryaṃ samavāpyate
yenopāyena puruṣais tac ca vyākhyātum arhasi |
5 | vyāsa uvāca |
5 | nānyatra vidyātapasor nānyatrendriyanigrahāt
nānyatra sarvasaṃtyāgāt siddhiṃ vindati kaś cana |
6 | mahābhūtāni sarvāṇi pūrvasṛṣṭiḥ svayaṃbhuvaḥ
bhūyiṣṭhaṃ prāṇabhṛdgrāme niviṣṭāni śarīriṣu |
7 | bhūmer deho jalāt sāro jyotiṣaś cakṣuṣī smṛte
prāṇāpānāśrayo vāyuḥ kheṣv ākāśaṃ śarīriṇām |
8 | krānte viṣṇur bale śakraḥ koṣṭhe 'gnir bhuktam archati
karṇayoḥ pradiśaḥ śrotre jihvāyāṃ vāk sarasvatī |
9 | karṇau tvak cakṣuṣī jihvā nāsikā caiva pañcamī
darśanānīndriyoktāni dvārāṇy āhārasiddhaye |
10 | śabdaṃ sparśaṃ tathā rūpaṃ rasaṃ gandhaṃ ca pañcamam
indriyāṇi pṛthak tv arthān manaso darśayanty uta |
11 | indriyāṇi mano yuṅkte vaśyān yanteva vājinaḥ
manaś cāpi sadā yuṅkte bhūtātmā hṛdayāśritaḥ |
12 | indriyāṇāṃ tathaiveṣāṃ sarveṣām īśvaraṃ manaḥ
niyame ca visarge ca bhūtātmā manasas tathā |
13 | indriyāṇīndriyārthāś ca svabhāvaś cetanā manaḥ
prāṇāpānau ca jīvaś ca nityaṃ deheṣu dehinām |
14 | āśrayo nāsti sattvasya guṇaśabdo na cetanā
sattvaṃ hi tejaḥ sṛjati na guṇān vai kadā cana |
15 | evaṃ saptadaśaṃ dehe vṛtaṃ ṣoḍaśabhir guṇaiḥ
manīṣī manasā vipraḥ paśyaty ātmānam ātmani |
16 | na hy ayaṃ cakṣuṣā dṛśyo na ca sarvair apīndriyaiḥ
manasā saṃpradīptena mahān ātmā prakāśate |
17 | aśabdasparśarūpaṃ tad arasāgandham avyayam
aśarīraṃ śarīre sve nirīkṣeta nirindriyam |
18 | avyaktaṃ vyaktadeheṣu martyeṣv amaram āśritam
yo 'nupaśyati sa pretya kalpate brahmabhūyase |
19 | vidyābhijanasaṃpanne brāhmaṇe gavi hastini
śuni caiva śvapāke ca paṇḍitāḥ samadarśinaḥ |
20 | sa hi sarveṣu bhūteṣu jaṅgameṣu dhruveṣu ca
vasaty eko mahān ātmā yena sarvam idaṃ tatam |
21 | sarvabhūteṣu cātmānaṃ sarvabhūtāni cātmani
yadā paśyati bhūtātmā brahma saṃpadyate tadā |
22 | yāvān ātmani vedātmā tāvān ātmā parātmani
ya evaṃ satataṃ veda so 'mṛtatvāya kalpate |
23 | sarvabhūtātmabhūtasya sarvabhūtahitasya ca
devāpi mārge muhyanti apadasya padaiṣiṇaḥ |
24 | śakunīnām ivākāśe jale vāricarasya vā
yathā gatir na dṛśyeta tathaiva sumahātmanaḥ |
25 | kālaḥ pacati bhūtāni sarvāṇy evātmanātmani
yasmiṃs tu pacyate kālas taṃ na vedeha kaś cana |
26 | na tad ūrdhvaṃ na tiryak ca nādho na ca tiraḥ punaḥ
na madhye pratigṛhṇīte naiva kaś cit kutaś cana |
27 | sarve 'ntaḥsthā ime lokā bāhyam eṣāṃ na kiṃ cana
yaḥ sahasraṃ samāgacched yathā bāṇo guṇacyutaḥ |
28 | naivāntaṃ kāraṇasyeyād yady api syān manojavaḥ
tasmāt sūkṣmāt sūkṣmataraṃ nāsti sthūlataraṃ tataḥ |
29 | sarvataḥpāṇipādāntaṃ sarvatokṣiśiromukham
sarvataḥśrutimal loke sarvam āvṛtya tiṣṭhati |
30 | tad evāṇor aṇutaraṃ tan mahadbhyo mahattaram
tad antaḥ sarvabhūtānāṃ dhruvaṃ tiṣṭhan na dṛśyate |
31 | akṣaraṃ ca kṣaraṃ caiva dvaidhībhāvo 'yam ātmanaḥ
kṣaraḥ sarveṣu bhūteṣu divyaṃ hy amṛtam akṣaram |
32 | navadvāraṃ puraṃ gatvā haṃso hi niyato vaśī
īśaḥ sarvasya bhūtasya sthāvarasya carasya ca |
33 | hānibhaṅgavikalpānāṃ navānāṃ saṃśrayeṇa ca
śarīrāṇām ajasyāhur haṃsatvaṃ pāradarśinaḥ |
34 | haṃsoktaṃ cākṣaraṃ caiva kūṭasthaṃ yat tad akṣaram
tad vidvān akṣaraṃ prāpya jahāti prāṇajanmanī |