Book 12 Chapter 224 | |
1 | yudhiṣṭhira uvāca |
1 | ādyantaṃ sarvabhūtānāṃ śrotum icchāmi kaurava
dhyānaṃ karma ca kālaṃ ca tathaivāyur yuge yuge |
2 | lokatattvaṃ ca kārtsnyena bhūtānām āgatiṃ gatim
sargaś ca nidhanaṃ caiva kuta etat pravartate |
3 | yadi te 'nugrahe buddhir asmāsv iha satāṃ vara
etad bhavantaṃ pṛcchāmi tad bhavān prabravītu me |
4 | pūrvaṃ hi kathitaṃ śrutvā bhṛgubhāṣitam uttamam
bharadvājasya viprarṣes tato me buddhir uttamā |
5 | jātā paramadharmiṣṭhā divyasaṃsthānasaṃsthitā
tato bhūyas tu pṛcchāmi tad bhavān vaktum arhati |
6 | bhīṣma uvāca |
6 | atra te vartayiṣye 'ham itihāsaṃ purātanam
jagau yad bhagavān vyāsaḥ putrāya paripṛcchate |
7 | adhītya vedān akhilān sāṅgopaniṣadas tathā
anvicchan naiṣṭhikaṃ karma dharmanaipuṇadarśanāt |
8 | kṛṣṇadvaipāyanaṃ vyāsaṃ putro vaiyāsakiḥ śukaḥ
papraccha saṃdeham imaṃ chinnadharmārthasaṃśayam |
9 | bhūtagrāmasya kartāraṃ kālajñāne ca niścayam
brāhmaṇasya ca yat kṛtyaṃ tad bhavān vaktum arhati |
10 | tasmai provāca tat sarvaṃ pitā putrāya pṛcchate
atītānāgate vidvān sarvajñaḥ sarvadharmavit |
11 | anādyantam ajaṃ divyam ajaraṃ dhruvam avyayam
apratarkyam avijñeyaṃ brahmāgre samavartata |
12 |
kāṣṭhā nimeṣā daśa pañca caiva; triṃśat tu kāṣṭhā gaṇayet kalāṃ tām
triṃśat kalāś cāpi bhaven muhūrto; bhāgaḥ kalāyā daśamaś ca yaḥ syāt |
13 | triṃśan muhūrtaś ca bhaved ahaś ca; rātriś ca saṃkhyā munibhiḥ praṇītā
māsaḥ smṛto rātryahanī ca triṃśat; saṃvatsaro dvādaśamāsa uktaḥ saṃvatsaraṃ dve ayane vadanti; saṃkhyāvido dakṣiṇam uttaraṃ ca |
14 | ahorātre vibhajate sūryo mānuṣalaukike
rātriḥ svapnāya bhūtānāṃ ceṣṭāyai karmaṇām ahaḥ |
15 | pitrye rātryahanī māsaḥ pravibhāgas tayoḥ punaḥ
kṛṣṇo 'haḥ karmaceṣṭāyāṃ śuklaḥ svapnāya śarvarī |
16 | daive rātryahanī varṣaṃ pravibhāgas tayoḥ punaḥ
ahas tatrodagayanaṃ rātriḥ syād dakṣiṇāyanam |
17 | ye te rātryahanī pūrve kīrtite daivalaukike
tayoḥ saṃkhyāya varṣāgraṃ brāhme vakṣyāmy ahaḥkṣape |
18 | teṣāṃ saṃvatsarāgrāṇi pravakṣyāmy anupūrvaśaḥ
kṛte tretāyuge caiva dvāpare ca kalau tathā |
19 | catvāry āhuḥ sahasrāṇi varṣāṇāṃ tat kṛtaṃ yugam
tasya tāvac chatī saṃdhyā saṃdhyāṃśaś ca tathāvidhaḥ |
20 | itareṣu sasaṃdhyeṣu sasaṃdhyāṃśeṣu ca triṣu
ekāpāyena saṃyānti sahasrāṇi śatāni ca |
21 | etāni śāśvatāṃl lokān dhārayanti sanātanān
etad brahmavidāṃ tāta viditaṃ brahma śāśvatam |
22 | catuṣpāt sakalo dharmaḥ satyaṃ caiva kṛte yuge
nādharmeṇāgamaḥ kaś cit paras tasya pravartate |
23 | itareṣv āgamād dharmaḥ pādaśas tv avaropyate
caurikānṛtamāyābhir adharmaś copacīyate |
24 | arogāḥ sarvasiddhārthāś caturvarṣaśatāyuṣaḥ
kṛte tretādiṣv eteṣāṃ pādaśo hrasate vayaḥ |
25 | vedavādāś cānuyugaṃ hrasantīti ca naḥ śrutam
āyūṃṣi cāśiṣaś caiva vedasyaiva ca yat phalam |
26 | anye kṛtayuge dharmās tretāyāṃ dvāpare 'pare
anye kaliyuge dharmā yathāśaktikṛtā iva |
27 | tapaḥ paraṃ kṛtayuge tretāyāṃ jñānam uttamam
dvāpare yajñam evāhur dānam eva kalau yuge |
28 | etāṃ dvādaśasāhasrīṃ yugākhyāṃ kavayo viduḥ
sahasraṃ parivṛttaṃ tad brāhmaṃ divasam ucyate |
29 | rātris tāvat tithī brāhmī tadādau viśvam īśvaraḥ
pralaye 'dhyātmam āviśya suptvā so 'nte vibudhyate |
30 | sahasrayugaparyantam ahar yad brahmaṇo viduḥ
rātriṃ yugasahasrāntāṃ te 'horātravido janāḥ |
31 | pratibuddho vikurute brahmākṣayyaṃ kṣapākṣaye
sṛjate ca mahad bhūtaṃ tasmād vyaktātmakaṃ manaḥ |
32 | brahma tejomayaṃ śukraṃ yasya sarvam idaṃ jagat
ekasya bhūtaṃ bhūtasya dvayaṃ sthāvarajaṅgamam |
33 | ahar mukhe vibuddhaḥ san sṛjate vidyayā jagat
agra eva mahābhūtam āśu vyaktātmakaṃ manaḥ |
34 | abhibhūyeha cārciṣmad vyasṛjat sapta mānasān
dūragaṃ bahudhāgāmi prārthanāsaṃśayātmakam |
35 | manaḥ sṛṣṭiṃ vikurute codyamānaṃ sisṛkṣayā
ākāśaṃ jāyate tasmāt tasya śabdo guṇo mataḥ |
36 | ākāśāt tu vikurvāṇāt sarvagandhavahaḥ śuciḥ
balavāñ jāyate vāyus tasya sparśo guṇo mataḥ |
37 | vāyor api vikurvāṇāj jyotir bhūtaṃ tamonudam
rociṣṇu jāyate tatra tad rūpaguṇam ucyate |
38 | jyotiṣo 'pi vikurvāṇād bhavanty āpo rasātmikāḥ
adbhyo gandhaguṇā bhūmiḥ pūrvaiṣā sṛṣṭir ucyate |
39 | guṇāḥ pūrvasya pūrvasya prāpnuvanty uttarottaram
teṣāṃ yāvat tithaṃ yad yat tat tat tāvad guṇaṃ smṛtam |
40 | upalabhyāpsu ced gandhaṃ ke cid brūyur anaipuṇāt
pṛthivyām eva taṃ vidyād āpo vāyuṃ ca saṃśritam |
41 | ete tu sapta puruṣā nānāviryāḥ pṛthak pṛthak
nāśaknuvan prajāḥ sraṣṭum asamāgamya sarvataḥ |
42 | te sametya mahātmānam anyonyam abhisaṃśritāḥ
śarīrāśrayaṇaṃ prāptās tataḥ puruṣa ucyate |
43 | śrayaṇāc charīraṃ bhavati mūrtimat ṣoḍaśātmakam
tad āviśanti bhūtāni mahānti saha karmaṇā |
44 | sarvabhūtāni cādāya tapasaś caraṇāya ca
ādikartā mahābhūtaṃ tam evāhuḥ prajāpatim |
45 | sa vai sṛjati bhūtāni sa eva puruṣaḥ paraḥ
ajo janayate brahmā devarṣipitṛmānavān |
46 | lokān nadīḥ samudrāṃś ca diśaḥ śailān vanaspatīn
narakiṃnararakṣāṃsi vayaḥpaśumṛgoragān avyayaṃ ca vyayaṃ caiva dvayaṃ sthāvarajaṅgamam |
47 | teṣāṃ ye yāni karmāṇi prāk sṛṣṭyāṃ pratipedire
tāny eva pratipadyante sṛjyamānāḥ punaḥ punaḥ |
48 | hiṃsrāhiṃsre mṛdukrūre dharmādharme ṛtānṛte
ato yan manyate dhātā tasmāt tat tasya rocate |
49 | mahābhūteṣu nānātvam indriyārtheṣu mūrtiṣu
viniyogaṃ ca bhūtānāṃ dhātaiva vidadhāty uta |
50 | ke cit puruṣakāraṃ tu prāhuḥ karmavido janāḥ
daivam ity apare viprāḥ svabhāvaṃ bhūtacintakāḥ |
51 | pauruṣaṃ karma daivaṃ ca phalavṛttisvabhāvataḥ
traya ete 'pṛthagbhūtā navivekaṃ tu ke cana |
52 | evam etac ca naivaṃ ca yad bhūtaṃ sṛjate jagat
karmasthā viṣamaṃ brūyuḥ sattvasthāḥ samadarśinaḥ |
53 | tapo niḥśreyasaṃ jantos tasya mūlaṃ damaḥ śamaḥ
tena sarvān avāpnoti yān kāmān manasecchati |
54 | tapasā tad avāpnoti yad bhūtaṃ sṛjate jagat
sa tadbhūtaś ca sarveṣāṃ bhūtānāṃ bhavati prabhuḥ |
55 | ṛṣayas tapasā vedān adhyaiṣanta divāniśam
anādinidhanā nityā vāg utsṛṣṭā svayaṃbhuvā |
56 | ṛṣīṇāṃ nāmadheyāni yāś ca vedeṣu sṛṣṭayaḥ
śarvaryanteṣu jātānāṃ tāny evaibhyo dadāti saḥ |
57 | nāmabhedas tapaḥkarmayajñākhyā lokasiddhayaḥ
ātmasiddhis tu vedeṣu procyate daśabhiḥ kramaiḥ |
58 | yad uktaṃ vedavādeṣu gahanaṃ vedadṛṣṭibhiḥ
tadanteṣu yathāyuktaṃ kramayogena lakṣyate |
59 | karmajo 'yaṃ pṛthagbhāvo dvaṃdvayukto viyoginaḥ
ātmasiddhis tu vijñātā jahāti prāyaśo balam |
60 | dve brahmaṇī veditavye śabdabrahma paraṃ ca yat
śabdabrahmaṇi niṣṇātaḥ paraṃ brahmādhigacchati |
61 | ārambhayajñāḥ kṣatrasya haviryajñā viśas tathā
paricārayajñāḥ śūdrās tu tapoyajñā dvijātayaḥ |
62 | tretāyuge vidhis tv eṣāṃ yajñānāṃ na kṛte yuge
dvāpare viplavaṃ yānti yajñāḥ kaliyuge tathā |
63 | apṛthagdharmiṇo martyā ṛksāmāni yajūṃṣi ca
kāmyāṃ puṣṭiṃ pṛthag dṛṣṭvā tapobhis tapa eva ca |
64 | tretāyāṃ tu samastās te prādurāsan mahābalāḥ
saṃyantāraḥ sthāvarāṇāṃ jaṅgamānāṃ ca sarvaśaḥ |
65 | tretāyāṃ saṃhatā hy ete yajñā varṇās tathaiva ca
saṃrodhād āyuṣas tv ete vyasyante dvāpare yuge |
66 | dṛśyante nāpi dṛśyante vedāḥ kaliyuge 'khilāḥ
utsīdante sayajñāś ca kevalā dharmasetavaḥ |
67 | kṛte yuge yas tu dharmo brāhmaṇeṣu pradṛśyate
ātmavatsu tapovatsu śrutavatsu pratiṣṭhitaḥ |
68 | adharmavratasaṃyogaṃ yathādharmaṃ yuge yuge
vikriyante svadharmasthā vedavādā yathāyugam |
69 | yathā viśvāni bhūtāni vṛṣṭyā bhūyāṃsi prāvṛṣi
sṛjyante jaṅgamasthāni tathā dharmā yuge yuge |
70 | yathartuṣv ṛtuliṅgāni nānārūpāṇi paryaye
dṛśyante tāni tāny eva tathā brahmāharātriṣu |
71 | vihitaṃ kālanānātvam anādinidhanaṃ tathā
kīrtitaṃ yat purastāt te tat sūte cātti ca prajāḥ |
72 | dadhāti prabhave sthānaṃ bhūtānāṃ saṃyamo yamaḥ
svabhāvenaiva vartante dvaṃdvayuktāni bhūriśaḥ |
73 | sargaḥ kālaḥ kriyā vedāḥ kartā kāryaṃ kriyā phalam
proktaṃ te putra sarvaṃ vai yan māṃ tvaṃ paripṛcchasi |
74 | pratyāhāraṃ tu vakṣyāmi śarvaryādau gate 'hani
yathedaṃ kurute 'dhyātmaṃ susūkṣmaṃ viśvam īśvaraḥ |
75 | divi sūryās tathā sapta dahanti śikhino 'rciṣā
sarvam etat tadārcirbhiḥ pūrṇaṃ jājvalyate jagat |