Book 12 Chapter 221 | |
1 | yudhiṣṭhira uvāca |
1 | pūrvarūpāṇi me rājan puruṣasya bhaviṣyataḥ
parābhaviṣyataś caiva tvaṃ me brūhi pitāmaha |
2 | bhīṣma uvāca |
2 | mana eva manuṣyasya pūrvarūpāṇi śaṃsati
bhaviṣyataś ca bhadraṃ te tathaiva nabhaviṣyataḥ |
3 | atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam
śriyā śakrasya saṃvādaṃ tan nibodha yudhiṣṭhira |
4 | mahatas tapaso vyuṣṭyā paśyaṃl lokau parāvarau
sāmānyam ṛṣibhir gatvā brahmalokanivāsibhiḥ |
5 | brahmaivāmitadīptaujāḥ śāntapāpmā mahātapāḥ
vicacāra yathākāmaṃ triṣu lokeṣu nāradaḥ |
6 | kadā cit prātar utthāya pispṛkṣuḥ salilaṃ śuci
dhruvadvārabhavāṃ gaṅgāṃ jagāmāvatatāra ca |
7 | sahasranayanaś cāpi vajrī śambarapākahā
tasyā devarṣijuṣṭāyās tīram abhyājagāma ha |
8 | tāv āplutya yatātmānau kṛtajapyau samāsatuḥ
nadyāḥ pulinam āsādya sūkṣmakāñcanavālukam |
9 | puṇyakarmabhir ākhyātā devarṣikathitāḥ kathāḥ
cakratus tau kathāśīlau śucisaṃhṛṣṭamānasau pūrvavṛttavyapetāni kathayantau samāhitau |
10 | atha bhāskaram udyantaṃ raśmijālapuraskṛtam
pūrṇamaṇḍalam ālokya tāv utthāyopatasthatuḥ |
11 | abhitas tūdayantaṃ tam arkam arkam ivāparam
ākāśe dadṛśe jyotir udyatārciḥsamaprabham |
12 | tayoḥ samīpaṃ saṃprāptaṃ pratyadṛśyata bhārata
tat suparṇārkacaritam āsthitaṃ vaiṣṇavaṃ padam bhābhir apratimaṃ bhāti trailokyam avabhāsayat |
13 | divyābhirūpaśobhābhir apsarobhiḥ puraskṛtām
bṛhatīm aṃśumatprakhyāṃ bṛhadbhānor ivārciṣam |
14 | nakṣatrakalpābharaṇāṃ tārābhaktisamasrajam
śriyaṃ dadṛśatuḥ padmāṃ sākṣāt padmatalasthitām |
15 | sāvaruhya vimānāgrād aṅganānām anuttamā
abhyagacchat trilokeśaṃ śakraṃ carṣiṃ ca nāradam |
16 | nāradānugataḥ sākṣān maghavāṃs tām upāgamat
kṛtāñjalipuṭo devīṃ nivedyātmānam ātmanā |
17 | cakre cānupamāṃ pūjāṃ tasyāś cāpi sa sarvavit
devarājaḥ śriyaṃ rājan vākyaṃ cedam uvāca ha |
18 | kā tvaṃ kena ca kāryeṇa saṃprāptā cāruhāsini
kutaś cāgamyate subhru gantavyaṃ kva ca te śubhe |
19 | śrīr uvāca |
19 | puṇyeṣu triṣu lokeṣu sarve sthāvarajaṅgamāḥ
mamātmabhāvam icchanto yatante paramātmanā |
20 | sāhaṃ vai paṅkaje jātā sūryaraśmivibodhite
bhūtyarthaṃ sarvabhūtānāṃ padmā śrīḥ padmamālinī |
21 | ahaṃ lakṣmīr ahaṃ bhūtiḥ śrīś cāhaṃ balasūdana
ahaṃ śraddhā ca medhā ca sannatir vijitiḥ sthitiḥ |
22 | ahaṃ dhṛtir ahaṃ siddhir ahaṃ tviḍ bhūtir eva ca
ahaṃ svāhā svadhā caiva saṃstutir niyatiḥ kṛtiḥ |
23 | rājñāṃ vijayamānānāṃ senāgreṣu dhvajeṣu ca
nivāse dharmaśīlānāṃ viṣayeṣu pureṣu ca |
24 | jitakāśini śūre ca saṃgrāmeṣv anivartini
nivasāmi manuṣyendre sadaiva balasūdana |
25 | dharmanitye mahābuddhau brahmaṇye satyavādini
praśrite dānaśīle ca sadaiva nivasāmy aham |
26 | asureṣv avasaṃ pūrvaṃ satyadharmanibandhanā
viparītāṃs tu tān buddhvā tvayi vāsam arocayam |
27 | śakra uvāca |
27 | kathaṃvṛtteṣu daityeṣu tvam avātsīr varānane
dṛṣṭvā ca kim ihāgās tvaṃ hitvā daiteyadānavān |
28 | śrīr uvāca |
28 | svadharmam anutiṣṭhatsu dhairyād acaliteṣu ca
svargamārgābhirāmeṣu sattveṣu niratā hy aham |
29 | dānādhyayanayajñejyā gurudaivatapūjanam
viprāṇām atithīnāṃ ca teṣāṃ nityam avartata |
30 | susaṃmṛṣṭagṛhāś cāsañ jitastrīkā hutāgnayaḥ
guruśuśrūṣavo dāntā brahmaṇyāḥ satyavādinaḥ |
31 | śraddadhānā jitakrodhā dānaśīlānasūyakāḥ
bhṛtaputrā bhṛtāmātyā bhṛtadārā hy anīrṣavaḥ |
32 | amarṣaṇā na cānyonyaṃ spṛhayanti kadā cana
na ca jātūpatapyante dhīrāḥ parasamṛddhibhiḥ |
33 | dātāraḥ saṃgṛhītāra āryāḥ karuṇavedinaḥ
mahāprasādā ṛjavo dṛḍhabhaktā jitendriyāḥ |
34 | saṃtuṣṭabhṛtyasacivāḥ kṛtajñāḥ priyavādinaḥ
yathārthamānārthakarā hrīniṣedhā yatavratāḥ |
35 | nityaṃ parvasu susnātāḥ svanuliptāḥ svalaṃkṛtāḥ
upavāsatapaḥśīlāḥ pratītā brahmavādinaḥ |
36 | nainān abhyudiyāt sūryo na cāpy āsan prageniśāḥ
rātrau dadhi ca saktūṃś ca nityam eva vyavarjayan |
37 | kālyaṃ ghṛtaṃ cānvavekṣan prayatā brahmacāriṇaḥ
maṅgalān api cāpaśyan brāhmaṇāṃś cāpy apūjayan |
38 | sadā hi dadatāṃ dharmaḥ sadā cāpratigṛhṇatām
ardhaṃ ca rātryāḥ svapatāṃ divā cāsvapatāṃ tathā |
39 | kṛpaṇānāthavṛddhānāṃ durbalāturayoṣitām
dāyaṃ ca saṃvibhāgaṃ ca nityam evānumodatām |
40 | viṣaṇṇaṃ trastam udvignaṃ bhayārtaṃ vyādhipīḍitam
hṛtasvaṃ vyasanārtaṃ ca nityam āśvāsayanti te |
41 | dharmam evānvavartanta na hiṃsanti parasparam
anukūlāś ca kāryeṣu guruvṛddhopasevinaḥ |
42 | pitṛdevātithīṃś caiva yathāvat te 'bhyapūjayan
avaśeṣāṇi cāśnanti nityaṃ satyataporatāḥ |
43 | naike 'śnanti susaṃpannaṃ na gacchanti parastriyam
sarvabhūteṣv avartanta yathātmani dayāṃ prati |
44 | naivākāśe na paśuṣu nāyonau na ca parvasu
indriyasya visargaṃ te 'rocayanta kadā cana |
45 | nityaṃ dānaṃ tathā dākṣyam ārjavaṃ caiva nityadā
utsāhaś cānahaṃkāraḥ paramaṃ sauhṛdaṃ kṣamā |
46 | satyaṃ dānaṃ tapaḥ śaucaṃ kāruṇyaṃ vāg aniṣṭhurā
mitreṣu cānabhidrohaḥ sarvaṃ teṣv abhavat prabho |
47 | nidrā tandrīr asaṃprītir asūyā cānavekṣitā
aratiś ca viṣādaś ca na spṛhā cāviśanta tān |
48 | sāham evaṃguṇeṣv eva dānaveṣv avasaṃ purā
prajāsargam upādāya naikaṃ yugaviparyayam |
49 | tataḥ kālaviparyāse teṣāṃ guṇaviparyayāt
apaśyaṃ vigataṃ dharmaṃ kāmakrodhavaśātmanām |
50 | sabhāsadāṃ te vṛddhānāṃ satyāḥ kathayatāṃ kathāḥ
prāhasann abhyasūyaṃś ca sarvavṛddhān guṇāvarāḥ |
51 | yūnaḥ sahasamāsīnān vṛddhān abhigatān sataḥ
nābhyutthānābhivādābhyāṃ yathāpūrvam apūjayan |
52 | vartayanty eva pitari putrāḥ prabhavatā 'tmanaḥ
amitrabhṛtyatāṃ prāpya khyāpayanto 'napatrapāḥ |
53 | tathā dharmād apetena karmaṇā garhitena ye
mahataḥ prāpnuvanty arthāṃs teṣv eṣām abhavat spṛhā |
54 | ucchaiś cāpy avadan rātrau nīcais tatrāgnir ajvalat
putrāḥ pitṝn abhyavadan bhāryāś cābhyavadan patīn |
55 | mātaraṃ pitaraṃ vṛddham ācāryam atithiṃ gurum
guruvan nābhyanandanta kumārān nānvapālayan |
56 | bhikṣāṃ balim adattvā ca svayam annāni bhuñjate
aniṣṭvā saṃvibhajyātha pitṛdevātithīn gurūn |
57 | na śaucam anurudhyanta teṣāṃ sūdajanās tathā
manasā karmaṇā vācā bhaktam āsīd anāvṛtam |
58 | viprakīrṇāni dhānyāni kākamūṣakabhojanam
apāvṛtaṃ payo 'tiṣṭhad ucchiṣṭāś cāspṛśan ghṛtam |
59 | kuddālapāṭīpiṭakaṃ prakīrṇaṃ kāṃsyabhājanam
dravyopakaraṇaṃ sarvaṃ nānvavaikṣat kuṭumbinī |
60 | prākārāgāravidhvaṃsān na sma te pratikurvate
nādriyante paśūn baddhvā yavasenodakena ca |
61 | bālānāṃ prekṣamāṇānāṃ svayaṃ bhakṣān abhakṣayan
tathā bhṛtyajanaṃ sarvaṃ paryaśnanti ca dānavāḥ |
62 | pāyasaṃ kṛsaraṃ māṃsam apūpān atha śaṣkulīḥ
apācayann ātmano 'rthe vṛthāmāṃsāny abhakṣayan |
63 | utsūryaśāyinaś cāsan sarve cāsan prageniśāḥ
avartan kalahāś cātra divārātraṃ gṛhe gṛhe |
64 | anāryāś cāryam āsīnaṃ paryupāsan na tatra ha
āśramasthān vikarmasthāḥ pradviṣanti parasparam saṃkarāś cāpy avartanta na ca śaucam avartata |
65 | ye ca vedavido viprā vispaṣṭam anṛcaś ca ye
nirantaraviśeṣās te bahumānāvamānayoḥ |
66 | hāvam ābharaṇaṃ veṣaṃ gatiṃ sthitim avekṣitum
asevanta bhujiṣyā vai durjanācaritaṃ vidhim |
67 | striyaḥ puruṣaveṣeṇa puṃsaḥ strīveṣadhāriṇaḥ
krīḍārativihāreṣu parāṃ mudam avāpnuvan |
68 | prabhavadbhiḥ purā dāyān arhebhyaḥ pratipāditān
nābhyavartanta nāstikyād vartantaḥ saṃbhaveṣv api |
69 | mitreṇābhyarthitaṃ mitram arthe saṃśayite kva cit
vālakoṭyagramātreṇa svārthenāghnata tad vasu |
70 | parasvādānarucayo vipaṇyavyavahāriṇaḥ
adṛśyantāryavarṇeṣu śūdrāś cāpi tapodhanāḥ |
71 | adhīyante 'vratāḥ ke cid vṛthāvratam athāpare
aśuśrūṣur guroḥ śiṣyaḥ kaś cic chiṣyasakho guruḥ |
72 | pitā caiva janitrī ca śrāntau vṛttotsavāv iva
aprabhutve sthitau vṛddhāv annaṃ prārthayataḥ sutān |
73 | tatra vedavidaḥ prājñā gāmbhīrye sāgaropamāḥ
kṛṣyādiṣv abhavan saktā mūrkhāḥ śrāddhāny abhuñjata |
74 | prātaḥ prātaś ca supraśnaṃ kalpanaṃ preṣaṇakriyāḥ
śiṣyānuprahitās tasminn akurvan guravaś ca ha |
75 | śvaśrūśvaśurayor agre vadhūḥ preṣyān aśāsata
anvaśāsac ca bhartāraṃ samāhūyābhijalpatī |
76 | prayatnenāpi cārakṣac cittaṃ putrasya vai pitā
vyabhajaṃś cāpi saṃrambhād duḥkhavāsaṃ tathāvasan |
77 | agnidāhena corair vā rājabhir vā hṛtaṃ dhanam
dṛṣṭvā dveṣāt prāhasanta suhṛtsaṃbhāvitā hy api |
78 | kṛtaghnā nāstikāḥ pāpā gurudārābhimarśinaḥ
abhakṣyabhakṣaṇaratā nirmaryādā hatatviṣaḥ |
79 | teṣv evamādīn ācārān ācaratsu viparyaye
nāhaṃ devendra vatsyāmi dānaveṣv iti me matiḥ |
80 | tāṃ māṃ svayam anuprāptām abhinanda śacīpate
tvayārcitāṃ māṃ deveśa purodhāsyanti devatāḥ |
81 | yatrāhaṃ tatra matkāntā madviśiṣṭā madarpaṇāḥ
sapta devyo mayāṣṭamyo vāsaṃ ceṣyanti me 'ṣṭadhā |
82 | āśā śraddhā dhṛtiḥ kāntir vijitiḥ sannatiḥ kṣamā
aṣṭamī vṛttir etāsāṃ purogā pākaśāsana |
83 | tāś cāhaṃ cāsurāṃs tyaktvā yuṣmadviṣayam āgatā
tridaśeṣu nivatsyāmo dharmaniṣṭhāntarātmasu |
84 | bhīṣma uvāca |
84 | ity uktavacanāṃ devīm atyarthaṃ tau nanandatuḥ
nāradaś ca trilokarṣir vṛtrahantā ca vāsavaḥ |
85 | tato 'nalasakho vāyuḥ pravavau devaveśmasu
iṣṭagandhaḥ sukhasparśaḥ sarvendriyasukhāvahaḥ |
86 | śucau cābhyarcite deśe tridaśāḥ prāyaśaḥ sthitāḥ
lakṣmyā sahitam āsīnaṃ maghavantaṃ didṛkṣavaḥ |
87 | tato divaṃ prāpya sahasralocanaḥ; śriyopapannaḥ suhṛdā surarṣiṇā
rathena haryaśvayujā surarṣabhaḥ; sadaḥ surāṇām abhisatkṛto yayau |
88 | atheṅgitaṃ vajradharasya nāradaḥ; śriyāś ca devyā manasā vicārayan
śriyai śaśaṃsāmaradṛṣṭapauruṣaḥ; śivena tatrāgamanaṃ maharddhimat |
89 | tato 'mṛtaṃ dyauḥ pravavarṣa bhāsvatī; pitāmahasyāyatane svayaṃbhuvaḥ
anāhatā dundubhayaś ca nedire; tathā prasannāś ca diśaś cakāśire |
90 | yathartu sasyeṣu vavarṣa vāsavo; na dharmamārgād vicacāla kaś cana
anekaratnākarabhūṣaṇā ca bhūḥ; sughoṣaghoṣā bhuvanaukasāṃ jaye |
91 | kriyābhirāmā manujā yaśasvino; babhuḥ śubhe puṇyakṛtāṃ pathi sthitāḥ
narāmarāḥ kiṃnarayakṣarākṣasāḥ; samṛddhimantaḥ sukhino yaśasvinaḥ |
92 | na jātv akāle kusumaṃ kutaḥ phalaṃ; papāta vṛkṣāt pavaneritād api
rasapradāḥ kāmadughāś ca dhenavo; na dāruṇā vāg vicacāra kasya cit |
93 | imāṃ saparyāṃ saha sarvakāmadaiḥ; śriyāś ca śakrapramukhaiś ca daivataiḥ
paṭhanti ye viprasadaḥ samāgame; samṛddhakāmāḥ śriyam āpnuvanti te |
94 | tvayā kurūṇāṃ vara yat pracoditaṃ; bhavābhavasyeha paraṃ nidarśanam
tad adya sarvaṃ parikīrtitaṃ mayā; parīkṣya tattvaṃ parigantum arhasi |