Book 12 Chapter 220 | |
1 | yudhiṣṭhira uvāca |
1 | magnasya vyasane kṛcchre kiṃ śreyaḥ puruṣasya hi
bandhunāśe mahīpāla rājyanāśe 'pi vā punaḥ |
2 | tvaṃ hi naḥ paramo vaktā loke 'smin bharatarṣabha
etad bhavantaṃ pṛcchāmi tan me vaktum ihārhasi |
3 | bhīṣma uvāca |
3 | putradāraiḥ sukhaiś caiva viyuktasya dhanena ca
magnasya vyasane kṛcchre dhṛtiḥ śreyaskarī nṛpa |
4 | dhairyeṇa yuktasya sataḥ śarīraṃ na viśīryate
ārogyāc ca śarīrasya sa punar vindate śriyam |
5 | yasya rājño narās tāta sāttvikīṃ vṛttim āsthitāḥ
tasya sthairyaṃ ca dhairyaṃ ca vyavasāyaś ca karmasu |
6 | atraivodāharantīmam itihāsaṃ purātanam
balivāsavasaṃvādaṃ punar eva yudhiṣṭhira |
7 | vṛtte devāsure yuddhe daityadānavasaṃkṣaye
viṣṇukrānteṣu lokeṣu devarāje śatakratau |
8 | ijyamāneṣu deveṣu cāturvarṇye vyavasthite
samṛdhyamāne trailokye prītiyukte svayaṃbhuvi |
9 | rudrair vasubhir ādityair aśvibhyām api carṣibhiḥ
gandharvair bhujagendraiś ca siddhaiś cānyair vṛtaḥ prabhuḥ |
10 | caturdantaṃ sudāntaṃ ca vāraṇendraṃ śriyā vṛtam
āruhyairāvataṃ śakras trailokyam anusaṃyayau |
11 | sa kadā cit samudrānte kasmiṃś cid girigahvare
baliṃ vairocaniṃ vajrī dadarśopasasarpa ca |
12 | tam airāvatamūrdhasthaṃ prekṣya devagaṇair vṛtam
surendram indraṃ daityendro na śuśoca na vivyathe |
13 | dṛṣṭvā tam avikārasthaṃ tiṣṭhantaṃ nirbhayaṃ balim
adhirūḍho dvipaśreṣṭham ity uvāca śatakratuḥ |
14 | daitya na vyathase śauryād atha vā vṛddhasevayā
tapasā bhāvitatvād vā sarvathaitat suduṣkaram |
15 | śatrubhir vaśam ānīto hīnaḥ sthānād anuttamāt
vairocane kim āśritya śocitavye na śocasi |
16 | śraiṣṭhyaṃ prāpya svajātīnāṃ bhuktvā bhogān anuttamān
hṛtasvabalarājyas tvaṃ brūhi kasmān na śocasi |
17 | īśvaro hi purā bhūtvā pitṛpaitāmahe pade
tat tvam adya hṛtaṃ dṛṣṭvā sapatnaiḥ kiṃ na śocasi |
18 | baddhaś ca vāruṇaiḥ pāśair vajreṇa ca samāhataḥ
hṛtadāro hṛtadhano brūhi kasmān na śocasi |
19 | bhraṣṭaśrīr vibhavabhraṣṭo yan na śocasi duṣkaram
trailokyarājyanāśe hi ko 'nyo jīvitum utsahet |
20 | etac cānyac ca paruṣaṃ bruvantaṃ paribhūya tam
śrutvā sukham asaṃbhrānto balir vairocano 'bravīt |
21 | nigṛhīte mayi bhṛśaṃ śakra kiṃ katthitena te
vajram udyamya tiṣṭhantaṃ paśyāmi tvāṃ puraṃdara |
22 | aśaktaḥ pūrvam āsīs tvaṃ kathaṃ cic chaktatāṃ gataḥ
kas tvad anya imā vācaḥ sukrūrā vaktum arhati |
23 | yas tu śatror vaśasthasya śakto 'pi kurute dayām
hastaprāptasya vīrasya taṃ caiva puruṣaṃ viduḥ |
24 | aniścayo hi yuddheṣu dvayor vivadamānayoḥ
ekaḥ prāpnoti vijayam ekaś caiva parābhavam |
25 | mā ca te bhūt svabhāvo 'yaṃ mayā daivatapuṃgava
īśvaraḥ sarvabhūtānāṃ vikrameṇa jito balāt |
26 | naitad asmatkṛtaṃ śakra naitac chakra tvayā kṛtam
yat tvam evaṃgato vajrin yad vāpy evaṃgatā vayam |
27 | aham āsaṃ yathādya tvaṃ bhavitā tvaṃ yathā vayam
māvamaṃsthā mayā karma duṣkṛtaṃ kṛtam ity uta |
28 | sukhaduḥkhe hi puruṣaḥ paryāyeṇādhigacchati
paryāyeṇāsi śakratvaṃ prāptaḥ śakra na karmaṇā |
29 | kālaḥ kāle nayati māṃ tvāṃ ca kālo nayaty ayam
tenāhaṃ tvaṃ yathā nādya tvaṃ cāpi na yathā vayam |
30 | na mātṛpitṛśuśrūṣā na ca daivatapūjanam
nānyo guṇasamācāraḥ puruṣasya sukhāvahaḥ |
31 | na vidyā na tapo dānaṃ na mitrāṇi na bāndhavāḥ
śaknuvanti paritrātuṃ naraṃ kālena pīḍitam |
32 | nāgāminam anarthaṃ hi pratighātaśatair api
śaknuvanti prativyoḍhum ṛte buddhibalān narāḥ |
33 | paryāyair hanyamānānāṃ paritrātā na vidyate
idaṃ tu duḥkhaṃ yac chakra kartāham iti manyate |
34 | yadi kartā bhavet kartā na kriyeta kadā cana
yasmāt tu kriyate kartā tasmāt kartāpy anīśvaraḥ |
35 | kālena tvāham ajayaṃ kālenāhaṃ jitas tvayā
gantā gatimatāṃ kālaḥ kālaḥ kalayati prajāḥ |
36 | indra prākṛtayā buddhyā pralapan nāvabudhyase
ke cit tvāṃ bahu manyante śraiṣṭhyaṃ prāptaṃ svakarmaṇā |
37 | katham asmadvidho nāma jānaṃl lokapravṛttayaḥ
kālenābhyāhataḥ śocen muhyed vāpy arthasaṃbhrame |
38 | nityaṃ kālaparītasya mama vā madvidhasya vā
buddhir vyasanam āsādya bhinnā naur iva sīdati |
39 | ahaṃ ca tvaṃ ca ye cānye bhaviṣyanti surādhipāḥ
te sarve śakra yāsyanti mārgam indraśatair gatam |
40 | tvām apy evaṃ sudurdharṣaṃ jvalantaṃ parayā śriyā
kāle pariṇate kālaḥ kālayiṣyati mām iva |
41 | bahūnīndrasahasrāṇi daiteyānāṃ yuge yuge
abhyatītāni kālena kālo hi duratikramaḥ |
42 | idaṃ tu labdhvā tvaṃ sthānam ātmānaṃ bahu manyase
sarvabhūtabhavaṃ devaṃ brahmāṇam iva śāśvatam |
43 | na cedam acalaṃ sthānam anantaṃ vāpi kasya cit
tvaṃ tu bāliśayā buddhyā mamedam iti manyase |
44 | aviśvāsye viśvasiṣi manyase cādhruvaṃ dhruvam
mameyam iti mohāt tvaṃ rājaśriyam abhīpsasi |
45 | neyaṃ tava na cāsmākaṃ na cānyeṣāṃ sthirā matā
atikramya bahūn anyāṃs tvayi tāvad iyaṃ sthitā |
46 | kaṃ cit kālam iyaṃ sthitvā tvayi vāsava cañcalā
gaur nipānam ivotsṛjya punar anyaṃ gamiṣyati |
47 | rājalokā hy atikrāntā yān na saṃkhyātum utsahe
tvatto bahutarāś cānye bhaviṣyanti puraṃdara |
48 | savṛkṣauṣadhiratneyaṃ sasaritparvatākarā
tān idānīṃ na paśyāmi yair bhukteyaṃ purā mahī |
49 | pṛthur ailo mayo bhaumo narakaḥ śambaras tathā
aśvagrīvaḥ pulomā ca svarbhānur amitadhvajaḥ |
50 | prahrādo namucir dakṣo vipracittir virocanaḥ
hrīniṣedhaḥ suhotraś ca bhūrihā puṣpavān vṛṣaḥ |
51 | satyeṣur ṛṣabho rāhuḥ kapilāśvo virūpakaḥ
bāṇaḥ kārtasvaro vahnir viśvadaṃṣṭro 'tha nairṛtaḥ |
52 | ritthāhutthau vīratāmrau varāhāśvo ruciḥ prabhuḥ
viśvajit pratiśauriś ca vṛṣāṇḍo viṣkaro madhuḥ |
53 | hiraṇyakaśipuś caiva kaiṭabhaś caiva dānavaḥ
daityāś ca kālakhañjāś ca sarve te nairṛtaiḥ saha |
54 | ete cānye ca bahavaḥ pūrve pūrvatarāś ca ye
daityendrā dānavendrāś ca yāṃś cānyān anuśuśruma |
55 | bahavaḥ pūrvadaityendrāḥ saṃtyajya pṛthivīṃ gatāḥ
kālenābhyāhatāḥ sarve kālo hi balavattaraḥ |
56 | sarvaiḥ kratuśatair iṣṭaṃ na tvam ekaḥ śatakratuḥ
sarve dharmaparāś cāsan sarve satatasatriṇaḥ |
57 | antarikṣacarāḥ sarve sarve 'bhimukhayodhinaḥ
sarve saṃhananopetāḥ sarve parighabāhavaḥ |
58 | sarve māyāśatadharāḥ sarve te kāmacāriṇaḥ
sarve samaram āsādya na śrūyante parājitāḥ |
59 | sarve satyavrataparāḥ sarve kāmavihāriṇaḥ
sarve vedavrataparāḥ sarve cāsan bahuśrutāḥ |
60 | sarve saṃhatam aiśvaryam īśvarāḥ pratipedire
na caiśvaryamadas teṣāṃ bhūtapūrvo mahātmanām |
61 | sarve yathārthadātāraḥ sarve vigatamatsarāḥ
sarve sarveṣu bhūteṣu yathāvat pratipedire |
62 | sarve dākṣāyaṇīputrāḥ prājāpatyā mahābalāḥ
jvalantaḥ pratapantaś ca kālena pratisaṃhṛtāḥ |
63 | tvaṃ caivemāṃ yadā bhuktvā pṛthivīṃ tyakṣyase punaḥ
na śakṣyasi tadā śakra niyantuṃ śokam ātmanaḥ |
64 | muñcecchāṃ kāmabhogeṣu muñcemaṃ śrībhavaṃ madam
evaṃ svarājyanāśe tvaṃ śokaṃ saṃprasahiṣyasi |
65 | śokakāle śuco mā tvaṃ harṣakāle ca mā hṛṣaḥ
atītānāgate hitvā pratyutpannena vartaya |
66 | māṃ ced abhyāgataḥ kālaḥ sadāyuktam atandritam
kṣamasva nacirād indra tvām apy upagamiṣyati |
67 | trāsayann iva devendra vāgbhis takṣasi mām iha
saṃyate mayi nūnaṃ tvam ātmānaṃ bahu manyase |
68 | kālaḥ prathamam āyān māṃ paścāt tvām anudhāvati
tena garjasi devendra pūrvaṃ kālahate mayi |
69 | ko hi sthātum alaṃ loke kruddhasya mama saṃyuge
kālas tu balavān prāptas tena tiṣṭhasi vāsava |
70 | yat tad varṣasahasrāntaṃ pūrṇaṃ bhavitum arhati
yathā me sarvagātrāṇi nasvasthāni hataujasaḥ |
71 | aham aindrac cyutaḥ sthānāt tvam indraḥ prakṛto divi
sucitre jīvaloke 'sminn upāsyaḥ kālaparyayāt |
72 | kiṃ hi kṛtvā tvam indro 'dya kiṃ hi kṛtvā cyutā vayam
kālaḥ kartā vikartā ca sarvam anyad akāraṇam |
73 | nāśaṃ vināśam aiśvaryaṃ sukhaduḥkhe bhavābhavau
vidvān prāpyaivam atyarthaṃ na prahṛṣyen na ca vyathet |
74 | tvam eva hīndra vetthāsmān vedāhaṃ tvāṃ ca vāsava
vikatthase māṃ kiṃ baddhaṃ kālena nirapatrapa |
75 | tvam eva hi purā vettha yat tadā pauruṣaṃ mama
samareṣu ca vikrāntaṃ paryāptaṃ tan nidarśanam |
76 | ādityāś caiva rudrāś ca sādhyāś ca vasubhiḥ saha
mayā vinirjitāḥ sarve marutaś ca śacīpate |
77 | tvam eva śakra jānāsi devāsurasamāgame
sametā vibudhā bhagnās tarasā samare mayā |
78 | parvatāś cāsakṛt kṣiptāḥ savanāḥ savanaukasaḥ
saṭaṅkaśikharā ghorāḥ samare mūrdhni te mayā |
79 | kiṃ nu śakyaṃ mayā kartuṃ yat kālo duratikramaḥ
na hi tvāṃ notsahe hantuṃ savajram api muṣṭinā |
80 | na tu vikramakālo 'yaṃ kṣamākālo 'yam āgataḥ
tena tvā marṣaye śakra durmarṣaṇataras tvayā |
81 | tvaṃ mā pariṇate kāle parītaṃ kālavahninā
niyataṃ kālapāśena baddhaṃ śakra vikatthase |
82 | ayaṃ sa puruṣaḥ śyāmo lokasya duratikramaḥ
baddhvā tiṣṭhati māṃ raudraḥ paśuṃ raśanayā yathā |
83 | lābhālābhau sukhaṃ duḥkhaṃ kāmakrodhau bhavābhavau
vadho bandhaḥ pramokṣaś ca sarvaṃ kālena labhyate |
84 | nāhaṃ kartā na kartā tvaṃ kartā yas tu sadā prabhuḥ
so 'yaṃ pacati kālo māṃ vṛkṣe phalam ivāgatam |
85 | yāny eva puruṣaḥ kurvan sukhaiḥ kālena yujyate
punas tāny eva kurvāṇo duḥkhaiḥ kālena yujyate |
86 | na ca kālena kālajñaḥ spṛṣṭaḥ śocitum arhati
tena śakra na śocāmi nāsti śoke sahāyatā |
87 | yadā hi śocatāṃ śoko vyasanaṃ nāpakarṣati
sāmarthyaṃ śocato nāsti nādya śocāmy ahaṃ tataḥ |
88 | evam uktaḥ sahasrākṣo bhagavān pākaśāsanaḥ
pratisaṃhṛtya saṃrambham ity uvāca śatakratuḥ |
89 | savajram udyataṃ bāhuṃ dṛṣṭvā pāśāṃś ca vāruṇān
kasyeha na vyathed buddhir mṛtyor api jighāṃsataḥ |
90 | sā te na vyathate buddhir acalā tattvadarśinī
bruvan na vyathase sa tvaṃ vākyaṃ satyaparākrama |
91 | ho hi viśvāsam artheṣu śarīre vā śarīrabhṛt
kartum utsahate loke dṛṣṭvā saṃprasthitaṃ jagat |
92 | aham apy evam evainaṃ lokaṃ jānāmy aśāśvatam
kālāgnāv āhitaṃ ghore guhye satatage 'kṣare |
93 | na cātra parihāro 'sti kālaspṛṣṭasya kasya cit
sūkṣmāṇāṃ mahatāṃ caiva bhūtānāṃ paripacyatām |
94 | anīśasyāpramattasya bhūtāni pacataḥ sadā
anivṛttasya kālasya kṣayaṃ prāpto na mucyate |
95 | apramattaḥ pramatteṣu kālo jāgarti dehiṣu
prayatnenāpy atikrānto dṛṣṭapūrvo na kena cit |
96 | purāṇaḥ śāśvato dharmaḥ sarvaprāṇabhṛtāṃ samaḥ
kālo na parihāryaś ca na cāsyāsti vyatikramaḥ |
97 | ahorātrāṃś ca māsāṃś ca kṣaṇān kāṣṭhāḥ kalā lavān
saṃpiṇḍayati naḥ kālo vṛddhiṃ vārdhuṣiko yathā |
98 | idam adya kariṣyāmi śvaḥ kartāsmīti vādinam
kālo harati saṃprāpto nadīvega ivoḍupam |
99 | idānīṃ tāvad evāsau mayā dṛṣṭaḥ kathaṃ mṛtaḥ
iti kālena hriyatāṃ pralāpaḥ śrūyate nṛṇām |
100 | naśyanty arthās tathā bhogāḥ sthānam aiśvaryam eva ca
anityam adhruvaṃ sarvaṃ vyavasāyo hi duṣkaraḥ ucchrāyā vinipātāntā bhāvo 'bhāvastha eva ca |
101 | sā te na vyathate buddhir acalā tattvadarśinī
aham āsaṃ purā ceti manasāpi na budhyase |
102 | kālenākramya loke 'smin pacyamāne balīyasā
ajyeṣṭham akaniṣṭhaṃ ca kṣipyamāṇo na budhyase |
103 | īrṣyābhimānalobheṣu kāmakrodhabhayeṣu ca
spṛhāmohābhimāneṣu lokaḥ sakto vimuhyati |
104 | bhavāṃs tu bhāvatattvajño vidvāñ jñānataponvitaḥ
kālaṃ paśyati suvyaktaṃ pāṇāv āmalakaṃ yathā |
105 | kālacāritratattvajñaḥ sarvaśāstraviśāradaḥ
vairocane kṛtātmāsi spṛhaṇīyo vijānatām |
106 | sarvaloko hy ayaṃ manye buddhyā parigatas tvayā
viharan sarvatomukto na kva cit pariṣajjase |
107 | rajaś ca hi tamaś ca tvā spṛśato na jitendriyam
niṣprītiṃ naṣṭasaṃtāpaṃ tvam ātmānam upāsase |
108 | suhṛdaṃ sarvabhūtānāṃ nirvairaṃ śāntamānasam
dṛṣṭvā tvāṃ mama saṃjātā tvayy anukrośinī matiḥ |
109 | nāham etādṛśaṃ buddhaṃ hantum icchāmi bandhane
ānṛśaṃsyaṃ paro dharmo anukrośas tathā tvayi |
110 | mokṣyante vāruṇāḥ pāśās taveme kālaparyayāt
prajānām apacāreṇa svasti te 'stu mahāsura |
111 | yadā śvaśrūṃ snuṣā vṛddhāṃ paricāreṇa yokṣyate
putraś ca pitaraṃ mohāt preṣayiṣyati karmasu |
112 | brāhmaṇaiḥ kārayiṣyanti vṛṣalāḥ pādadhāvanam
śūdrāś ca brāhmaṇīṃ bhāryām upayāsyanti nirbhayāḥ |
113 | viyoniṣu ca bījāni mokṣyante puruṣā yadā
saṃkaraṃ kāṃsyabhāṇḍaiś ca baliṃ cāpi kupātrakaiḥ |
114 | cāturvarṇyaṃ yadā kṛtsnam unmaryādaṃ bhaviṣyati
ekaikas te tadā pāśaḥ kramaśaḥ pratimokṣyate |
115 | asmattas te bhayaṃ nāsti samayaṃ pratipālaya
sukhī bhava nirābādhaḥ svasthacetā nirāmayaḥ |
116 | tam evam uktvā bhagavāñ śatakratuḥ; pratiprayāto gajarājavāhanaḥ
vijitya sarvān asurān surādhipo; nananda harṣeṇa babhūva caikarāṭ |
117 | maharṣayas tuṣṭuvur añjasā ca taṃ; vṛṣākapiṃ sarvacarācareśvaram
himāpaho havyam udāvahaṃs tvaraṃs; tathāmṛtaṃ cārpitam īśvarāya ha |
118 | dvijottamaiḥ sarvagatair abhiṣṭuto; vidīptatejā gatamanyur īśvaraḥ
praśāntacetā muditaḥ svam ālayaṃ; triviṣṭapaṃ prāpya mumoda vāsavaḥ |