Book 12 Chapter 217 | |
1 | bhīṣma uvāca |
1 | punar eva tu taṃ śakraḥ prahasann idam abravīt
niḥśvasantaṃ yathā nāgaṃ pravyāhārāya bhārata |
2 | yat tad yānasahasreṇa jñātibhiḥ parivāritaḥ
lokān pratāpayan sarvān yāsy asmān avitarkayan |
3 | dṛṣṭvā sukṛpaṇāṃ cemām avasthām ātmano bale
jñātimitraparityaktaḥ śocasy āho na śocasi |
4 | prītiṃ prāpyātulāṃ pūrvaṃ lokāṃś cātmavaśe sthitān
vinipātam imaṃ cādya śocasy āho na śocasi |
5 | balir uvāca |
5 | anityam upalakṣyedaṃ kālaparyāyam ātmanaḥ
tasmāc chakra na śocāmi sarvaṃ hy evedam antavat |
6 | antavanta ime dehā bhūtānām amarādhipa
tena śakra na śocāmi nāparādhād idaṃ mama |
7 | jīvitaṃ ca śarīraṃ ca pretya vai saha jāyate
ubhe saha vivardhete ubhe saha vinaśyataḥ |
8 | tad īdṛśam idaṃ bhāvam avaśaḥ prāpya kevalam
yady evam abhijānāmi kā vyathā me vijānataḥ |
9 | bhūtānāṃ nidhanaṃ niṣṭhā srotasām iva sāgaraḥ
naitat samyag vijānanto narā muhyanti vajrabhṛt |
10 | ye tv evaṃ nābhijānanti rajomohaparāyaṇāḥ
te kṛcchraṃ prāpya sīdanti buddhir yeṣāṃ praṇaśyati |
11 | buddhilābhe hi puruṣaḥ sarvaṃ nudati kilbiṣam
vipāpmā labhate sattvaṃ sattvasthaḥ saṃprasīdati |
12 | tatas tu ye nivartante jāyante vā punaḥ punaḥ
kṛpaṇāḥ paritapyante te 'narthaiḥ paricoditāḥ |
13 | arthasiddhim anarthaṃ ca jīvitaṃ maraṇaṃ tathā
sukhaduḥkhaphalaṃ caiva na dveṣmi na ca kāmaye |
14 | hataṃ hanti hato hy eva yo naro hanti kaṃ cana
ubhau tau na vijānīto yaś ca hanti hataś ca yaḥ |
15 | hatvā jitvā ca maghavan yaḥ kaś cit puruṣāyate
akartā hy eva bhavati kartā tv eva karoti tat |
16 | ko hi lokasya kurute vināśaprabhavāv ubhau
kṛtaṃ hi tat kṛtenaiva kartā tasyāpi cāparaḥ |
17 | pṛthivī vāyur ākāśam āpo jyotiś ca pañcamam
etadyonīni bhūtāni tatra kā paridevanā |
18 | mahāvidyo 'lpavidyaś ca balavān durbalaś ca yaḥ
darśanīyo virūpaś ca subhago durbhagaś ca yaḥ |
19 | sarvaṃ kālaḥ samādatte gambhīraḥ svena tejasā
tasmin kālavaśaṃ prāpte kā vyathā me vijānataḥ |
20 | dagdham evānudahati hatam evānuhanti ca
naśyate naṣṭam evāgre labdhavyaṃ labhate naraḥ |
21 | nāsya dvīpaḥ kutaḥ pāraṃ nāvāraḥ saṃpradṛśyate
nāntam asya prapaśyāmi vidher divyasya cintayan |
22 | yadi me paśyataḥ kālo bhūtāni na vināśayet
syān me harṣaś ca darpaś ca krodhaś caiva śacīpate |
23 | tuṣabhakṣaṃ tu māṃ jñātvā praviviktajane gṛhe
bibhrataṃ gārdabhaṃ rūpam ādiśya parigarhase |
24 | icchann ahaṃ vikuryāṃ hi rūpāṇi bahudhātmanaḥ
vibhīṣaṇāni yānīkṣya palāyethās tvam eva me |
25 | kālaḥ sarvaṃ samādatte kālaḥ sarvaṃ prayacchati
kālena vidhṛtaṃ sarvaṃ mā kṛthāḥ śakra pauruṣam |
26 | purā sarvaṃ pravyathate mayi kruddhe puraṃdara
avaimi tv asya lokasya dharmaṃ śakra sanātanam |
27 | tvam apy evam apekṣasva mātmanā vismayaṃ gamaḥ
prabhavaś ca prabhāvaś ca nātmasaṃsthaḥ kadā cana |
28 | kaumāram eva te cittaṃ tathaivādya yathā purā
samavekṣasva maghavan buddhiṃ vindasva naiṣṭhikīm |
29 | devā manuṣyāḥ pitaro gandharvoragarākṣasāḥ
āsan sarve mama vaśe tat sarvaṃ vettha vāsava |
30 | namas tasyai diśe 'py astu yasyāṃ vairocano baliḥ
iti mām abhyapadyanta buddhimātsaryamohitāḥ |
31 | nāhaṃ tad anuśocāmi nātmabhraṃśaṃ śacīpate
evaṃ me niścitā buddhiḥ śāstus tiṣṭhāmy ahaṃ vaśe |
32 | dṛśyate hi kule jāto darśanīyaḥ pratāpavān
duḥkhaṃ jīvan sahāmātyo bhavitavyaṃ hi tat tathā |
33 | dauṣkuleyas tathā mūḍho durjātaḥ śakra dṛśyate
sukhaṃ jīvan sahāmātyo bhavitavyaṃ hi tat tathā |
34 | kalyāṇī rūpasaṃpannā durbhagā śakra dṛśyate
alakṣaṇā virūpā ca subhagā śakra dṛśyate |
35 | naitad asmatkṛtaṃ śakra naitac chakra tvayā kṛtam
yat tvam evaṃgato vajrin yad vāpy evaṃgatā vayam |
36 | na karma tava nānyeṣāṃ kuto mama śatakrato
ṛddhir vāpy atha vā narddhiḥ paryāyakṛtam eva tat |
37 | paśyāmi tvā virājantaṃ devarājam avasthitam
śrīmantaṃ dyutimantaṃ ca garjantaṃ ca mamopari |
38 | etac caivaṃ na cet kālo mām ākramya sthito bhavet
pātayeyam ahaṃ tvādya savajram api muṣṭinā |
39 | na tu vikramakālo 'yaṃ kṣamākālo 'yam āgataḥ
kālaḥ sthāpayate sarvaṃ kālaḥ pacati vai tathā |
40 | māṃ ced abhyāgataḥ kālo dānaveśvaram ūrjitam
garjantaṃ pratapantaṃ ca kam anyaṃ nāgamiṣyati |
41 | dvādaśānāṃ hi bhavatām ādityānāṃ mahātmanām
tejāṃsy ekena sarveṣāṃ devarāja hṛtāni me |
42 | aham evodvahāmy āpo visṛjāmi ca vāsava
tapāmi caiva trailokyaṃ vidyotāmy aham eva ca |
43 | saṃrakṣāmi vilumpāmi dadāmy aham athādade
saṃyacchāmi niyacchāmi lokeṣu prabhur īśvaraḥ |
44 | tad adya vinivṛttaṃ me prabhutvam amarādhipa
kālasainyāvagāḍhasya sarvaṃ na pratibhāti me |
45 | nāhaṃ kartā na caiva tvaṃ nānyaḥ kartā śacīpate
paryāyeṇa hi bhujyante lokāḥ śakra yadṛcchayā |
46 | māsārdhamāsaveśmānam ahorātrābhisaṃvṛtam
ṛtudvāraṃ varṣamukham āhur vedavido janāḥ |
47 | āhuḥ sarvam idaṃ cintyaṃ janāḥ ke cin manīṣayā
asyāḥ pañcaiva cintāyāḥ paryeṣyāmi ca pañcadhā |
48 | gambhīraṃ gahanaṃ brahma mahat toyārṇavaṃ yathā
anādinidhanaṃ cāhur akṣaraṃ param eva ca |
49 | sattveṣu liṅgam āveśya naliṅgam api tat svayam
manyante dhruvam evainaṃ ye narās tattvadarśinaḥ |
50 | bhūtānāṃ tu viparyāsaṃ manyate gatavān iti
na hy etāvad bhaved gamyaṃ na yasmāt prakṛteḥ paraḥ |
51 | gatiṃ hi sarvabhūtānām agatvā kva gamiṣyasi
yo dhāvatā na hātavyas tiṣṭhann api na hīyate tam indriyāṇi sarvāṇi nānupaśyanti pañcadhā |
52 | āhuś cainaṃ ke cid agniṃ ke cid āhuḥ prajāpatim
ṛtumāsārdhamāsāṃś ca divasāṃs tu kṣaṇāṃs tathā |
53 | pūrvāhṇam aparāhṇaṃ ca madhyāhnam api cāpare
muhūrtam api caivāhur ekaṃ santam anekadhā taṃ kālam avajānīhi yasya sarvam idaṃ vaśe |
54 | bahūnīndrasahasrāṇi samatītāni vāsava
balavīryopapannāni yathaiva tvaṃ śacīpate |
55 | tvām apy atibalaṃ śakraṃ devarājaṃ balotkaṭam
prāpte kāle mahāvīryaḥ kālaḥ saṃśamayiṣyati |
56 | ya idaṃ sarvam ādatte tasmāc chakra sthiro bhava
mayā tvayā ca pūrvaiś ca na sa śakyo 'tivartitum |
57 | yām etāṃ prāpya jānīṣe rājaśriyam anuttamām
sthitā mayīti tan mithyā naiṣā hy ekatra tiṣṭhati |
58 | sthitā hīndrasahasreṣu tvad viśiṣṭatameṣv iyam
māṃ ca lolā parityajya tvām agād vibudhādhipa |
59 | maivaṃ śakra punaḥ kārṣīḥ śānto bhavitum arhasi
tvām apy evaṃgataṃ tyaktvā kṣipram anyaṃ gamiṣyati |