Book 12 Chapter 215 | |
1 | yudhiṣṭhira uvāca |
1 | yad idaṃ karma loke 'smiñ śubhaṃ vā yadi vāśubham
puruṣaṃ yojayaty eva phalayogena bhārata |
2 | kartā svit tasya puruṣa utāho neti saṃśayaḥ
etad icchāmi tattvena tvattaḥ śrotuṃ pitāmaha |
3 | bhīṣma uvāca |
3 | atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam
prahrādasya ca saṃvādam indrasya ca yudhiṣṭhira |
4 | asaktaṃ dhūtapāpmānaṃ kule jātaṃ bahuśrutam
astambham anahaṃkāraṃ sattvasthaṃ samaye ratam |
5 | tulyanindāstutiṃ dāntaṃ śūnyāgāraniveśanam
carācarāṇāṃ bhūtānāṃ viditaprabhavāpyayam |
6 | akrudhyantam ahṛṣyantam apriyeṣu priyeṣu ca
kāñcane vātha loṣṭe vā ubhayoḥ samadarśanam |
7 | ātmaniḥśreyasajñāne dhīraṃ niścitaniścayam
parāvarajñaṃ bhūtānāṃ sarvajñaṃ samadarśanam |
8 | śakraḥ prahrādam āsīnam ekānte saṃyatendriyam
bubhutsamānas tat prajñām abhigamyedam abravīt |
9 | yaiḥ kaiś cit saṃmato loke guṇaiḥ syāt puruṣo nṛṣu
bhavaty anapagān sarvāṃs tān guṇāṃl lakṣayāmahe |
10 | atha te lakṣyate buddhiḥ samā bālajanair iha
ātmānaṃ manyamānaḥ sañ śreyaḥ kim iha manyase |
11 | baddhaḥ pāśaiś cyutaḥ sthānād dviṣatāṃ vaśam āgataḥ
śriyā vihīnaḥ prahrāda śocitavye na śocasi |
12 | prajñālābhāt tu daiteya utāho dhṛtimattayā
prahrāda svastharūpo 'si paśyan vyasanam ātmanaḥ |
13 | iti saṃcoditas tena dhīro niścitaniścayaḥ
uvāca ślakṣṇayā vācā svāṃ prajñām anuvarṇayan |
14 | pravṛttiṃ ca nivṛttiṃ ca bhūtānāṃ yo na budhyate
tasya stambho bhaved bālyān nāsti stambho 'nupaśyataḥ |
15 | svabhāvāt saṃpravartante nivartante tathaiva ca
sarve bhāvās tathābhāvāḥ puruṣārtho na vidyate |
16 | puruṣārthasya cābhāve nāsti kaś cit svakārakaḥ
svayaṃ tu kurvatas tasya jātu māno bhaved iha |
17 | yas tu kartāram ātmānaṃ manyate sādhvasādhunoḥ
tasya doṣavatī prajñā svamūrtyajñeti me matiḥ |
18 | yadi syāt puruṣaḥ kartā śakrātmaśreyase dhruvam
ārambhās tasya sidhyeran na ca jātu parābhavet |
19 | aniṣṭasya hi nirvṛttir anivṛttiḥ priyasya ca
lakṣyate yatamānānāṃ puruṣārthas tataḥ kutaḥ |
20 | aniṣṭasyābhinirvṛttim iṣṭasaṃvṛttim eva ca
aprayatnena paśyāmaḥ keṣāṃ cit tat svabhāvataḥ |
21 | pratirūpadharāḥ ke cid dṛśyante buddhisattamāḥ
virūpebhyo 'lpabuddhibhyo lipsamānā dhanāgamam |
22 | svabhāvapreritāḥ sarve niviśante guṇā yadā
śubhāśubhās tadā tatra tasya kiṃ mānakāraṇam |
23 | svabhāvād eva tat sarvam iti me niścitā matiḥ
ātmapratiṣṭhitā prajñā mama nāsti tato 'nyathā |
24 | karmajaṃ tv iha manye 'haṃ phalayogaṃ śubhāśubham
karmaṇāṃ viṣayaṃ kṛtsnam ahaṃ vakṣyāmi tac chṛṇu |
25 | yathā vedayate kaś cid odanaṃ vāyaso vadan
evaṃ sarvāṇi karmāṇi svabhāvasyaiva lakṣaṇam |
26 | vikārān eva yo veda na veda prakṛtiṃ parām
tasya stambho bhaved bālyān nāsti stambho 'nupaśyataḥ |
27 | svabhāvabhāvino bhāvān sarvān eveha niścaye
budhyamānasya darpo vā māno vā kiṃ kariṣyati |
28 | veda dharmavidhiṃ kṛtsnaṃ bhūtānāṃ cāpy anityatām
tasmāc chakra na śocāmi sarvaṃ hy evedam antavat |
29 | nirmamo nirahaṃkāro nirīho muktabandhanaḥ
svastho 'vyapetaḥ paśyāmi bhūtānāṃ prabhavāpyayau |
30 | kṛtaprajñasya dāntasya vitṛṣṇasya nirāśiṣaḥ
nāyāso vidyate śakra paśyato lokavidyayā |
31 | prakṛtau ca vikāre ca na me prītir na ca dviṣe
dveṣṭāraṃ na ca paśyāmi yo mamādya mamāyate |
32 | nordhvaṃ nāvāṅ na tiryak ca na kva cic chakra kāmaye
na vijñāne na vijñeye nājñāne śarma vidyate |
33 | śakra uvāca |
33 | yenaiṣā labhyate prajñā yena śāntir avāpyate
prabrūhi tam upāyaṃ me samyak prahrāda pṛcchate |
34 | prahrāda uvāca |
34 | ārjavenāpramādena prasādenātmavattayā
vṛddhaśuśrūṣayā śakra puruṣo labhate mahat |
35 | svabhāvāl labhate prajñāṃ śāntim eti svabhāvataḥ
svabhāvād eva tat sarvaṃ yat kiṃ cid anupaśyasi |
36 | bhīṣma uvāca |
36 | ity ukto daityapatinā śakro vismayam āgamat
prītimāṃś ca tadā rājaṃs tad vākyaṃ pratyapūjayat |
37 | sa tadābhyarcya daityendraṃ trailokyapatir īśvaraḥ
asurendram upāmantrya jagāma svaṃ niveśanam |