Book 12 Chapter 212 | |
1 | bhīṣma uvāca |
1 | janako janadevas tu jñāpitaḥ paramarṣiṇā
punar evānupapraccha sāṃparāye bhavābhavau |
2 | bhagavan yad idaṃ pretya saṃjñā bhavati kasya cit
evaṃ sati kim ajñānaṃ jñānaṃ vā kiṃ kariṣyati |
3 | sarvam ucchedaniṣṭhaṃ syāt paśya caitad dvijottama
apramattaḥ pramatto vā kiṃ viśeṣaṃ kariṣyati |
4 | asaṃsargo hi bhūteṣu saṃsargo vā vināśiṣu
kasmai kriyeta kalpena niścayaḥ ko 'tra tattvataḥ |
5 | tamasā hi praticchannaṃ vibhrāntam iva cāturam
punaḥ praśamayan vākyaiḥ kaviḥ pañcaśikho 'bravīt |
6 | ucchedaniṣṭhā nehāsti bhāvaniṣṭhā na vidyate
ayaṃ hy api samāhāraḥ śarīrendriyacetasām vartate pṛthag anyonyam apy apāśritya karmasu |
7 | dhātavaḥ pañcaśākho 'yaṃ khaṃ vāyur jyotir ambu bhūḥ
te svabhāvena tiṣṭhanti viyujyante svabhāvataḥ |
8 | ākāśaṃ vāyur ūṣmā ca sneho yac cāpi pārthivam
eṣa pañcasamāhāraḥ śarīram iti naikadhā jñānam ūṣmā ca vāyuś ca trividhaḥ karmasaṃgrahaḥ |
9 | indriyāṇīndriyārthāś ca svabhāvaś cetanā manaḥ
prāṇāpānau vikāraś ca dhātavaś cātra niḥsṛtāḥ |
10 | śravaṇaṃ sparśanaṃ jihvā dṛṣṭir nāsā tathaiva ca
indriyāṇīti pañcaite cittapūrvaṃgamā guṇāḥ |
11 | tatra vijñānasaṃyuktā trividhā vedanā dhruvā
sukhaduḥkheti yām āhur aduḥkhety asukheti ca |
12 | śabdaḥ sparśaś ca rūpaṃ ca raso gandhaś ca mūrty atha
ete hy āmaraṇāt pañca ṣaḍguṇā jñānasiddhaye |
13 | teṣu karmanisargaś ca sarvatattvārthaniścayaḥ
tam āhuḥ paramaṃ śukraṃ buddhir ity avyayaṃ mahat |
14 | imaṃ guṇasamāhāram ātmabhāvena paśyataḥ
asamyag darśanair duḥkham anantaṃ nopaśāmyati |
15 | anātmeti ca yad dṛṣṭaṃ tenāhaṃ na mamety api
vartate kim adhiṣṭhānā prasaktā duḥkhasaṃtatiḥ |
16 | tatra samyaṅ mano nāma tyāgaśāstram anuttamam
śṛṇu yat tava mokṣāya bhāṣyamāṇaṃ bhaviṣyati |
17 | tyāga eva hi sarveṣām uktānām api karmaṇām
nityaṃ mithyāvinītānāṃ kleśo duḥkhāvaho mataḥ |
18 | dravyatyāge tu karmāṇi bhogatyāge vratāny api
sukhatyāge tapoyogaḥ sarvatyāge samāpanā |
19 | tasya mārgo 'yam advaidhaḥ sarvatyāgasya darśitaḥ
viprahāṇāya duḥkhasya durgatir hy anyathā bhavet |
20 | pañca jñānendriyāṇy uktvā manaḥṣaṣṭhāni cetasi
manaḥṣaṣṭhāni vakṣyāmi pañca karmendriyāṇi tu |
21 | hastau karmendriyaṃ jñeyam atha pādau gatīndriyam
prajanānandayoḥ śepho visarge pāyur indriyam |
22 | vāk tu śabdaviśeṣārthaṃ gatiṃ pañcānvitāṃ viduḥ
evam ekādaśaitāni buddhyā tv avasṛjen manaḥ |
23 | karṇau śabdaś ca cittaṃ ca trayaḥ śravaṇasaṃgrahe
tathā sparśe tathā rūpe tathaiva rasagandhayoḥ |
24 | evaṃ pañcatrikā hy ete guṇās tad upalabdhaye
yena yas trividho bhāvaḥ paryāyāt samupasthitaḥ |
25 | sāttviko rājasaś caiva tāmasaś caiva te trayaḥ
trividhā vedanā yeṣu prasūtā sarvasādhanā |
26 | praharṣaḥ prītir ānandaḥ sukhaṃ saṃśāntacittatā
akutaś cit kutaś cid vā cittataḥ sāttviko guṇaḥ |
27 | atuṣṭiḥ paritāpaś ca śoko lobhas tathākṣamā
liṅgāni rajasas tāni dṛśyante hetvahetutaḥ |
28 | avivekas tathā mohaḥ pramādaḥ svapnatandritā
kathaṃ cid api vartante vividhās tāmasā guṇāḥ |
29 | tatra yat prītisaṃyuktaṃ kāye manasi vā bhavet
vartate sāttviko bhāva ity apekṣeta tat tathā |
30 | yat tu saṃtāpasaṃyuktam aprītikaram ātmanaḥ
pravṛttaṃ raja ity eva tatas tad abhicintayet |
31 | atha yan mohasaṃyuktaṃ kāye manasi vā bhavet
apratarkyam avijñeyaṃ tamas tad upadhārayet |
32 | tad dhi śrotrāśrayaṃ bhūtaṃ śabdaḥ śrotraṃ samāśritaḥ
nobhayaṃ śabdavijñāne vijñānasyetarasya vā |
33 | evaṃ tvak cakṣuṣī jihvā nāsikā caiva pañcamī
sparśe rūpe rase gandhe tāni ceto manaś ca tat |
34 | svakarmayugapadbhāvo daśasv eteṣu tiṣṭhati
cittam ekādaśaṃ viddhi buddhir dvādaśamī bhavet |
35 | teṣām ayugapadbhāve ucchedo nāsti tāmasaḥ
āsthito yugapadbhāve vyavahāraḥ sa laukikaḥ |
36 | indriyāṇy avasṛjyāpi dṛṣṭvā pūrvaṃ śrutāgamam
cintayan nānuparyeti tribhir evānvito guṇaiḥ |
37 | yat tamopahataṃ cittam āśu saṃcāram adhruvam
karoty uparamaṃ kāle tad āhus tāmasaṃ sukham |
38 | yad yad āgamasaṃyuktaṃ na kṛtsnam upaśāmyati
atha tatrāpy upādatte tamo vyaktam ivānṛtam |
39 | evam eṣa prasaṃkhyātaḥ svakarmapratyayī guṇaḥ
kathaṃ cid vartate samyak keṣāṃ cid vā na vartate |
40 | evam āhuḥ samāhāraṃ kṣetram adhyātmacintakāḥ
sthito manasi yo bhāvaḥ sa vai kṣetrajña ucyate |
41 | evaṃ sati ka ucchedaḥ śāśvato vā kathaṃ bhavet
svabhāvād vartamāneṣu sarvabhūteṣu hetutaḥ |
42 | yathārṇavagatā nadyo vyaktīr jahati nāma ca
na ca svatāṃ niyacchanti tādṛśaḥ sattvasaṃkṣayaḥ |
43 | evaṃ sati kutaḥ saṃjñā pretyabhāve punar bhavet
pratisaṃmiśrite jīve gṛhyamāṇe ca madhyataḥ |
44 | imāṃ tu yo veda vimokṣabuddhim; ātmānam anvicchati cāpramattaḥ
na lipyate karmaphalair aniṣṭaiḥ; patraṃ bisasyeva jalena siktam |
45 | dṛḍhaiś ca pāśair bahubhir vimuktaḥ; prajānimittair api daivataiś ca
yadā hy asau sukhaduḥkhe jahāti; muktas tadāgryāṃ gatim ety aliṅgaḥ śrutipramāṇāgamamaṅgalaiś ca; śete jarāmṛtyubhayād atītaḥ |
46 | kṣīṇe ca puṇye vigate ca pāpe; tatonimitte ca phale vinaṣṭe
alepam ākāśam aliṅgam evam; āsthāya paśyanti mahad dhy asaktāḥ |
47 | yathorṇanābhiḥ parivartamānas; tantukṣaye tiṣṭhati pātyamānaḥ
tathā vimuktaḥ prajahāti duḥkhaṃ; vidhvaṃsate loṣṭa ivādrim arcchan |
48 | yathā ruruḥ śṛṅgam atho purāṇaṃ; hitvā tvacaṃ vāpy urago yathāvat
vihāya gacchaty anavekṣamāṇas; tathā vimukto vijahāti duḥkham |
49 | drumaṃ yathā vāpy udake patantam; utsṛjya pakṣī prapataty asaktaḥ
tathā hy asau sukhaduḥkhe vihāya; muktaḥ parārdhyāṃ gatim ety aliṅgaḥ |
50 | api ca bhavati maithilena gītaṃ; nagaram upāhitam agninābhivīkṣya
na khalu mama tuṣo 'pi dahyate 'tra; svayam idam āha kila sma bhūmipālaḥ |
51 | idam amṛtapadaṃ videharājaḥ; svayam iha pañcaśikhena bhāṣyamāṇaḥ
nikhilam abhisamīkṣya niścitārthaṃ; paramasukhī vijahāra vītaśokaḥ |
52 | imaṃ hi yaḥ paṭhati vimokṣaniścayaṃ; na hīyate satatam avekṣate tathā
upadravān nānubhavaty aduḥkhitaḥ; pramucyate kapilam ivaitya maithilaḥ |