Book 12 Chapter 211 | |
1 | yudhiṣṭhira uvāca |
1 | kena vṛttena vṛttajño janako mithilādhipaḥ
jagāma mokṣaṃ dharmajño bhogān utsṛjya mānuṣān |
2 | bhīṣma uvāca |
2 | atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam
yena vṛttena vṛttajñaḥ sa jagāma mahat sukham |
3 | janako janadevas tu mithilāyāṃ janādhipaḥ
aurdhvadehikadharmāṇām āsīd yukto vicintane |
4 | tasya sma śatam ācāryā vasanti satataṃ gṛhe
darśayantaḥ pṛthag dharmān nānāpāṣaṇḍavādinaḥ |
5 | sa teṣāṃ pretyabhāve ca pretyajātau viniścaye
āgamasthaḥ sa bhūyiṣṭham ātmatattve na tuṣyati |
6 | tatra pañcaśikho nāma kāpileyo mahāmuniḥ
paridhāvan mahīṃ kṛtsnāṃ jagāma mithilām api |
7 | sarvasaṃnyāsadharmāṇāṃ tattvajñānaviniścaye
suparyavasitārthaś ca nirdvaṃdvo naṣṭasaṃśayaḥ |
8 | ṛṣīṇām āhur ekaṃ yaṃ kāmād avasitaṃ nṛṣu
śāśvataṃ sukham atyantam anvicchan sa sudurlabham |
9 | yam āhuḥ kapilaṃ sāṃkhyāḥ paramarṣiṃ prajāpatim
sa manye tena rūpeṇa vismāpayati hi svayam |
10 | āsureḥ prathamaṃ śiṣyaṃ yam āhuś cirajīvinam
pañcasrotasi yaḥ satram āste varṣasahasrikam |
11 | taṃ samāsīnam āgamya maṇḍalaṃ kāpilaṃ mahat
puruṣāvastham avyaktaṃ paramārthaṃ nibodhayat |
12 | iṣṭisatreṇa saṃsiddho bhūyaś ca tapasā muniḥ
kṣetrakṣetrajñayor vyaktiṃ bubudhe devadarśanaḥ |
13 | yat tad ekākṣaraṃ brahma nānārūpaṃ pradṛśyate
āsurir maṇḍale tasmin pratipede tad avyayam |
14 | tasya pañcaśikhaḥ śiṣyo mānuṣyā payasā bhṛtaḥ
brāhmaṇī kapilā nāma kā cid āsīt kuṭumbinī |
15 | tasyāḥ putratvam āgamya striyāḥ sa pibati stanau
tataḥ sa kāpileyatvaṃ lebhe buddhiṃ ca naiṣṭhikīm |
16 | etan me bhagavān āha kāpileyāya saṃbhavam
tasya tat kāpileyatvaṃ sarvavittvam anuttamam |
17 | sāmānyaṃ kapilo jñātvā dharmajñānām anuttamam
upetya śatam ācāryān mohayām āsa hetubhiḥ |
18 | janakas tv abhisaṃraktaḥ kāpileyānudarśanāt
utsṛjya śatam ācāryān pṛṣṭhato 'nujagāma tam |
19 | tasmai paramakalpāya praṇatāya ca dharmataḥ
abravīt paramaṃ mokṣaṃ yat tat sāṃkhyaṃ vidhīyate |
20 | jātinirvedam uktvā hi karmanirvedam abravīt
karmanirvedam uktvā ca sarvanirvedam abravīt |
21 | yadarthaṃ karmasaṃsargaḥ karmaṇāṃ ca phalodayaḥ
tad anāśvāsikaṃ moghaṃ vināśi calam adhruvam |
22 | dṛśyamāne vināśe ca pratyakṣe lokasākṣike
āgamāt param astīti bruvann api parājitaḥ |
23 | anātmā hy ātmano mṛtyuḥ kleśo mṛtyur jarāmayaḥ
ātmānaṃ manyate mohāt tad asamyak paraṃ matam |
24 | atha ced evam apy asti yal loke nopapadyate
ajaro 'yam amṛtyuś ca rājāsau manyate tathā |
25 | asti nāstīti cāpy etat tasminn asati lakṣaṇe
kim adhiṣṭhāya tad brūyāl lokayātrāviniścayam |
26 | pratyakṣaṃ hy etayor mūlaṃ kṛtāntaitihyayor api
pratyakṣo hy āgamo 'bhinnaḥ kṛtānto vā na kiṃ cana |
27 | yatra tatrānumāne 'sti kṛtaṃ bhāvayate 'pi vā
anyo jīvaḥ śarīrasya nāstikānāṃ mate smṛtaḥ |
28 | reto vaṭakaṇīkāyāṃ ghṛtapākādhivāsanam
jātismṛtir ayaskāntaḥ sūryakānto 'mbubhakṣaṇam |
29 | pretya bhūtātyayaś caiva devatābhyupayācanam
mṛte karmanivṛttiś ca pramāṇam iti niścayaḥ |
30 | na tv ete hetavaḥ santi ye ke cin mūrtisaṃsthitāḥ
amartyasya hi martyena sāmānyaṃ nopapadyate |
31 | avidyākarmaceṣṭānāṃ ke cid āhuḥ punarbhavam
kāraṇaṃ lobhamohau tu doṣāṇāṃ ca niṣevaṇam |
32 | avidyāṃ kṣetram āhur hi karma bījaṃ tathā kṛtam
tṛṣṇāsaṃjananaṃ sneha eṣa teṣāṃ punarbhavaḥ |
33 | tasmin vyūḍhe ca dagdhe ca citte maraṇadharmiṇi
anyo 'nyāj jāyate dehas tam āhuḥ sattvasaṃkṣayam |
34 | yadā sa rūpataś cānyo jātitaḥ śrutito 'rthataḥ
katham asmin sa ity eva saṃbandhaḥ syād asaṃhitaḥ |
35 | evaṃ sati ca kā prītir dānavidyātapobalaiḥ
yad anyācaritaṃ karma sarvam anyaḥ prapadyate |
36 | yadā hy ayam ihaivānyaiḥ prākṛtair duḥkhito bhavet
sukhitair duḥkhitair vāpi dṛśyo 'py asya vinirṇayaḥ |
37 | tathā hi musalair hanyuḥ śarīraṃ tat punar bhavet
pṛthag jñānaṃ yad anyac ca yenaitan nopalabhyate |
38 | ṛtuḥ saṃvatsaras tithyaḥ śītoṣṇe ca priyāpriye
yathātītāni paśyanti tādṛśaḥ sattvasaṃkṣayaḥ |
39 | jarayā hi parītasya mṛtyunā vā vināśinā
durbalaṃ durbalaṃ pūrvaṃ gṛhasyeva vinaśyati |
40 | indriyāṇi mano vāyuḥ śoṇitaṃ māṃsam asthi ca
ānupūrvyā vinaśyanti svaṃ dhātum upayānti ca |
41 | lokayātrāvidhānaṃ ca dānadharmaphalāgamaḥ
yadarthaṃ vedaśabdāś ca vyavahārāś ca laukikāḥ |
42 | iti samyaṅ manasy ete bahavaḥ santi hetavaḥ
etad astīdam astīti na kiṃ cit pratipadyate |
43 | teṣāṃ vimṛśatām evaṃ tat tat samabhidhāvatām
kva cin niviśate buddhis tatra jīryati vṛkṣavat |
44 | evam arthair anarthaiś ca duḥkhitāḥ sarvajantavaḥ
āgamair apakṛṣyante hastipair hastino yathā |
45 | arthāṃs tathātyantasukhāvahāṃś ca; lipsanta ete bahavo viśulkāḥ
mahattaraṃ duḥkham abhiprapannā; hitvāmiṣaṃ mṛtyuvaśaṃ prayānti |
46 | vināśino hy adhruvajīvitasya; kiṃ bandhubhir mitraparigrahaiś ca
vihāya yo gacchati sarvam eva; kṣaṇena gatvā na nivartate ca |
47 | bhūvyomatoyānalavāyavo hi; sadā śarīraṃ paripālayanti
itīdam ālakṣya kuto ratir bhaved; vināśino hy asya na śarma vidyate |
48 | idam anupadhi vākyam acchalaṃ; paramanirāmayam ātmasākṣikam
narapatir abhivīkṣya vismitaḥ; punar anuyoktum idaṃ pracakrame |