Book 12 Chapter 203 | |
1 | yudhiṣṭhira uvāca |
1 | yogaṃ me paramaṃ tāta mokṣasya vada bhārata
tam ahaṃ tattvato jñātum icchāmi vadatāṃ vara |
2 | bhīṣma uvāca |
2 | atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam
saṃvādaṃ mokṣasaṃyuktaṃ śiṣyasya guruṇā saha |
3 | kaś cid brāhmaṇam āsīnam ācāryam ṛṣisattamam
śiṣyaḥ paramamedhāvī śreyorthī susamāhitaḥ caraṇāv upasaṃgṛhya sthitaḥ prāñjalir abravīt |
4 | upāsanāt prasanno 'si yadi vai bhagavan mama
saṃśayo me mahān kaś cit tan me vyākhyātum arhasi |
5 | kutaś cāhaṃ kutaś ca tvaṃ tat samyag brūhi yat param
kathaṃ ca sarvabhūteṣu sameṣu dvijasattama samyagvṛttā nivartante viparītāḥ kṣayodayāḥ |
6 | vedeṣu cāpi yad vākyaṃ laukikaṃ vyāpakaṃ ca yat
etad vidvan yathātattvaṃ sarvaṃ vyākhyātum arhasi |
7 | gurur uvāca |
7 | śṛṇu śiṣya mahāprājña brahmaguhyam idaṃ param
adhyātmaṃ sarvabhūtānām āgamānāṃ ca yad vasu |
8 | vāsudevaḥ sarvam idaṃ viśvasya brahmaṇo mukham
satyaṃ dānam atho yajñas titikṣā dama ārjavam |
9 | puruṣaṃ sanātanaṃ viṣṇuṃ yat tad vedavido viduḥ
sargapralayakartāram avyaktaṃ brahma śāśvatam tad idaṃ brahma vārṣṇeyam itihāsaṃ śṛṇuṣva me |
10 | brāhmaṇo brāhmaṇaiḥ śrāvyo rājanyaḥ kṣatriyais tathā
māhātmyaṃ devadevasya viṣṇor amitatejasaḥ arhas tvam asi kalyāṇa vārṣṇeyaṃ śṛṇu yat param |
11 | kālacakram anādyantaṃ bhāvābhāvasvalakṣaṇam
trailokyaṃ sarvabhūteṣu cakravat parivartate |
12 | yat tad akṣaram avyaktam amṛtaṃ brahma śāśvatam
vadanti puruṣavyāghraṃ keśavaṃ puruṣarṣabham |
13 | pitṝn devān ṛṣīṃś caiva tathā vai yakṣadānavān
nāgāsuramanuṣyāṃś ca sṛjate paramo 'vyayaḥ |
14 | tathaiva vedaśāstrāṇi lokadharmāṃś ca śāśvatān
pralaye prakṛtiṃ prāpya yugādau sṛjate prabhuḥ |
15 | yathartuṣv ṛtuliṅgāni nānārūpāṇi paryaye
dṛśyante tāni tāny eva tathā brahmāharātriṣu |
16 | atha yad yad yadā bhāvi kālayogād yugādiṣu
tat tad utpadyate jñānaṃ lokayātrāvidhānajam |
17 | yugānte 'ntarhitān vedān setihāsān maharṣayaḥ
lebhire tapasā pūrvam anujñātāḥ svayaṃbhuvā |
18 | vedavid veda bhagavān vedāṅgāni bṛhaspatiḥ
bhārgavo nītiśāstraṃ ca jagāda jagato hitam |
19 | gāndharvaṃ nārado vedaṃ bharadvājo dhanurgraham
devarṣicaritaṃ gārgyaḥ kṛṣṇātreyaś cikitsitam |
20 | nyāyatantrāṇy anekāni tais tair uktāni vādibhiḥ
hetvāgamasadācārair yad uktaṃ tad upāsyate |
21 | anādyaṃ yat paraṃ brahma na devā narṣayo viduḥ
ekas tad veda bhagavān dhātā nārāyaṇaḥ prabhuḥ |
22 | nārāyaṇād ṛṣigaṇās tathā mukhyāḥ surāsurāḥ
rājarṣayaḥ purāṇāś ca paramaṃ duḥkhabheṣajam |
23 | puruṣādhiṣṭhitaṃ bhāvaṃ prakṛtiḥ sūyate sadā
hetuyuktam ataḥ sarvaṃ jagat saṃparivartate |
24 | dīpād anye yathā dīpāḥ pravartante sahasraśaḥ
prakṛtiḥ sṛjate tadvad ānantyān nāpacīyate |
25 | avyaktakarmajā buddhir ahaṃkāraṃ prasūyate
ākāśaṃ cāpy ahaṃkārād vāyur ākāśasaṃbhavaḥ |
26 | vāyos tejas tataś cāpas tv adbhyo hi vasudhodgatā
mūlaprakṛtayo 'ṣṭau tā jagad etāsv avasthitam |
27 | jñānendriyāṇy ataḥ pañca pañca karmendriyāṇy api
viṣayāḥ pañca caikaṃ ca vikāre ṣoḍaśaṃ manaḥ |
28 | śrotraṃ tvak cakṣuṣī jihvā ghrāṇaṃ pañcendriyāṇy api
pādau pāyur upasthaś ca hastau vāk karmaṇām api |
29 | śabdaḥ sparśo 'tha rūpaṃ ca raso gandhas tathaiva ca
vijñeyaṃ vyāpakaṃ cittaṃ teṣu sarvagataṃ manaḥ |
30 | rasajñāne tu jihveyaṃ vyāhṛte vāk tathaiva ca
indriyair vividhair yuktaṃ sarvaṃ vyastaṃ manas tathā |
31 | vidyāt tu ṣoḍaśaitāni daivatāni vibhāgaśaḥ
deheṣu jñānakartāram upāsīnam upāsate |
32 | tadvat somaguṇā jihvā gandhas tu pṛthivīguṇaḥ
śrotraṃ śabdaguṇaṃ caiva cakṣur agner guṇas tathā sparśaṃ vāyuguṇaṃ vidyāt sarvabhūteṣu sarvadā |
33 | manaḥ sattvaguṇaṃ prāhuḥ sattvam avyaktajaṃ tathā
sarvabhūtātmabhūtasthaṃ tasmād budhyeta buddhimān |
34 | ete bhāvā jagat sarvaṃ vahanti sacarācaram
śritā virajasaṃ devaṃ yam āhuḥ paramaṃ padam |
35 | navadvāraṃ puraṃ puṇyam etair bhāvaiḥ samanvitam
vyāpya śete mahān ātmā tasmāt puruṣa ucyate |
36 | ajaraḥ so 'maraś caiva vyaktāvyaktopadeśavān
vyāpakaḥ saguṇaḥ sūkṣmaḥ sarvabhūtaguṇāśrayaḥ |
37 | yathā dīpaḥ prakāśātmā hrasvo vā yadi vā mahān
jñānātmānaṃ tathā vidyāt puruṣaṃ sarvajantuṣu |
38 | so 'tra vedayate vedyaṃ sa śṛṇoti sa paśyati
kāraṇaṃ tasya deho 'yaṃ sa kartā sarvakarmaṇām |
39 | agnir dārugato yadvad bhinne dārau na dṛśyate
tathaivātmā śarīrastho yogenaivātra dṛśyate |
40 | nadīṣv āpo yathā yuktā yathā sūrye marīcayaḥ
saṃtanvānā yathā yānti tathā dehāḥ śarīriṇām |
41 | svapnayoge yathaivātmā pañcendriyasamāgataḥ
deham utsṛjya vai yāti tathaivātropalabhyate |
42 | karmaṇā vyāpyate pūrvaṃ karmaṇā copapadyate
karmaṇā nīyate 'nyatra svakṛtena balīyasā |
43 | sa tu dehād yathā dehaṃ tyaktvānyaṃ pratipadyate
tathā taṃ saṃpravakṣyāmi bhūtagrāmaṃ svakarmajam |