Book 12 Chapter 192 | |
1 | yudhiṣṭhira uvāca |
1 | kālamṛtyuyamānāṃ ca brāhmaṇasya ca sattama
vivādo vyāhṛtaḥ pūrvaṃ tad bhavān vaktum arhati |
2 | bhīṣma uvāca |
2 | atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam
ikṣvākoḥ sūryaputrasya yad vṛttaṃ brāhmaṇasya ca |
3 | kālasya mṛtyoś ca tathā yad vṛttaṃ tan nibodha me
yathā sa teṣāṃ saṃvādo yasmin sthāne 'pi cābhavat |
4 | brāhmaṇo jāpakaḥ kaś cid dharmavṛtto mahāyaśāḥ
ṣaḍaṅgavin mahāprājñaḥ paippalādiḥ sa kauśikaḥ |
5 | tasyāparokṣaṃ vijñānaṃ ṣaḍaṅgeṣu tathaiva ca
vedeṣu caiva niṣṇāto himavatpādasaṃśrayaḥ |
6 | so 'ntyaṃ brāhmaṃ tapas tepe saṃhitāṃ saṃyato japan
tasya varṣasahasraṃ tu niyamena tathā gatam |
7 | sa devyā darśitaḥ sākṣāt prītāsmīti tadā kila
japyam āvartayaṃs tūṣṇīṃ na ca tāṃ kiṃ cid abravīt |
8 | tasyānukampayā devī prītā samabhavat tadā
vedamātā tatas tasya taj japyaṃ samapūjayat |
9 | samāptajapyas tūtthāya śirasā pādayos tathā
papāta devyā dharmātmā vacanaṃ cedam abravīt |
10 | diṣṭyā devi prasannā tvaṃ darśanaṃ cāgatā mama
yadi vāpi prasannāsi japye me ramatāṃ manaḥ |
11 | sāvitry uvāca |
11 | kiṃ prārthayasi viprarṣe kiṃ ceṣṭaṃ karavāṇi te
prabrūhi japatāṃ śreṣṭha sarvaṃ tat te bhaviṣyati |
12 | bhīṣma uvāca |
12 | ity uktaḥ sa tadā devyā vipraḥ provāca dharmavit
japyaṃ prati mameccheyaṃ vardhatv iti punaḥ punaḥ |
13 | manasaś ca samādhir me vardhetāhar ahaḥ śubhe
tat tatheti tato devī madhuraṃ pratyabhāṣata |
14 | idaṃ caivāparaṃ prāha devī tatpriyakāmyayā
nirayaṃ naiva yātāsi yatra yātā dvijarṣabhāḥ |
15 | yāsyasi brahmaṇaḥ sthānam animittam aninditam
sādhaye bhavitā caitad yat tvayāham ihārthitā |
16 | niyato japa caikāgro dharmas tvāṃ samupaiṣyati
kālo mṛtyur yamaś caiva samāyāsyanti te 'ntikam bhavitā ca vivādo 'tra tava teṣāṃ ca dharmataḥ |
17 | evam uktvā bhagavatī jagāma bhavanaṃ svakam
brāhmaṇo 'pi japann āste divyaṃ varṣaśataṃ tadā |
18 | samāpte niyame tasminn atha viprasya dhīmataḥ
sākṣāt prītas tadā dharmo darśayām āsa taṃ dvijam |
19 | dharma uvāca |
19 | dvijāte paśya māṃ dharmam ahaṃ tvāṃ draṣṭum āgataḥ
japyasya ca phalaṃ yat te saṃprāptaṃ tac ca me śṛṇu |
20 | jitā lokās tvayā sarve ye divyā ye ca mānuṣāḥ
devānāṃ nirayān sādho sarvān utkramya yāsyasi |
21 | prāṇatyāgaṃ kuru mune gaccha lokān yathepsitān
tyaktvātmanaḥ śarīraṃ ca tato lokān avāpsyasi |
22 | brāhmaṇa uvāca |
22 | kṛtaṃ lokair hi me dharma gaccha ca tvaṃ yathāsukham
bahuduḥkhasukhaṃ dehaṃ notsṛjeyam ahaṃ vibho |
23 | dharma uvāca |
23 | avaśyaṃ bhoḥ śarīraṃ te tyaktavyaṃ munipuṃgava
svarga ārohyatāṃ vipra kiṃ vā te rocate 'nagha |
24 | brāhmaṇa uvāca |
24 | na rocaye svargavāsaṃ vinā dehād ahaṃ vibho
gaccha dharma na me śraddhā svargaṃ gantuṃ vinātmanā |
25 | dharma uvāca |
25 | alaṃ dehe manaḥ kṛtvā tyaktvā dehaṃ sukhī bhava
gaccha lokān arajaso yatra gatvā na śocasi |
26 | brāhmaṇa uvāca |
26 | rame japan mahābhāga kṛtaṃ lokaiḥ sanātanaiḥ
saśarīreṇa gantavyo mayā svargo na vā vibho |
27 | dharma uvāca |
27 | yadi tvaṃ necchasi tyaktuṃ śarīraṃ paśya vai dvija
eṣa kālas tathā mṛtyur yamaś ca tvām upāgatāḥ |
28 | bhīṣma uvāca |
28 | atha vaivasvataḥ kālo mṛtyuś ca tritayaṃ vibho
brāhmaṇaṃ taṃ mahābhāgam upāgamyedam abruvan |
29 | tapaso 'sya sutaptasya tathā sucaritasya ca
phalaprāptis tava śreṣṭhā yamo 'haṃ tvām upabruve |
30 | yathāvad asya japyasya phalaṃ prāptas tvam uttamam
kālas te svargam āroḍhuṃ kālo 'haṃ tvām upāgataḥ |
31 | mṛtyuṃ mā viddhi dharmajña rūpiṇaṃ svayam āgatam
kālena coditaṃ vipra tvām ito netum adya vai |
32 | brāhmaṇa uvāca |
32 | svāgataṃ sūryaputrāya kālāya ca mahātmane
mṛtyave cātha dharmāya kiṃ kāryaṃ karavāṇi vaḥ |
33 | bhīṣma uvāca |
33 | arghyaṃ pādyaṃ ca dattvā sa tebhyas tatra samāgame
abravīt paramaprītaḥ svaśaktyā kiṃ karomi vaḥ |
34 | tasminn evātha kāle tu tīrthayātrām upāgataḥ
ikṣvākur agamat tatra sametā yatra te vibho |
35 | sarvān eva tu rājarṣiḥ saṃpūjyābhipraṇamya ca
kuśalapraśnam akarot sarveṣāṃ rājasattamaḥ |
36 | tasmai so 'thāsanaṃ dattvā pādyam arghyaṃ tathaiva ca
abravīd brāhmaṇo vākyaṃ kṛtvā kuśalasaṃvidam |
37 | svāgataṃ te mahārāja brūhi yad yad ihecchasi
svaśaktyā kiṃ karomīha tad bhavān prabravītu me |
38 | rājovāca |
38 | rājāhaṃ brāhmaṇaś ca tvaṃ yadi ṣaṭkarmasaṃsthitaḥ
dadāmi vasu kiṃ cit te prārthitaṃ tad vadasva me |
39 | brāhmaṇa uvāca |
39 | dvividhā brāhmaṇā rājan dharmaś ca dvividhaḥ smṛtaḥ
pravṛttaś ca nivṛttaś ca nivṛtto 'smi pratigrahāt |
40 | tebhyaḥ prayaccha dānāni ye pravṛttā narādhipa
ahaṃ na pratigṛhṇāmi kim iṣṭaṃ kiṃ dadāni te brūhi tvaṃ nṛpatiśreṣṭha tapasā sādhayāmi kim |
41 | rājovāca |
41 | kṣatriyo 'haṃ na jānāmi dehīti vacanaṃ kva cit
prayaccha yuddham ity evaṃ vādinaḥ smo dvijottama |
42 | brāhmaṇa uvāca |
42 | tuṣyasi tvaṃ svadharmeṇa tathā tuṣṭā vayaṃ nṛpa
anyonyasyottaraṃ nāsti yad iṣṭaṃ tat samācara |
43 | rājovāca |
43 | svaśaktyāhaṃ dadānīti tvayā pūrvaṃ prabhāṣitam
yāce tvāṃ dīyatāṃ mahyaṃ japyasyāsya phalaṃ dvija |
44 | brāhmaṇa uvāca |
44 | yuddhaṃ mama sadā vāṇī yācatīti vikatthase
na ca yuddhaṃ mayā sārdhaṃ kimarthaṃ yācase punaḥ |
45 | rājovāca |
45 | vāgvajrā brāhmaṇāḥ proktāḥ kṣatriyā bāhujīvinaḥ
vāgyuddhaṃ tad idaṃ tīvraṃ mama vipra tvayā saha |
46 | brāhmaṇa uvāca |
46 | saivādyāpi pratijñā me svaśaktyā kiṃ pradīyatām
brūhi dāsyāmi rājendra vibhave sati māciram |
47 | rājovāca |
47 | yat tad varṣaśataṃ pūrṇaṃ japyaṃ vai japatā tvayā
phalaṃ prāptaṃ tat prayaccha mama ditsur bhavān yadi |
48 | brāhmaṇa uvāca |
48 | paramaṃ gṛhyatāṃ tasya phalaṃ yaj japitaṃ mayā
ardhaṃ tvam avicāreṇa phalaṃ tasya samāpnuhi |
49 | atha vā sarvam eveha japyakaṃ māmakaṃ phalam
rājan prāpnuhi kāmaṃ tvaṃ yadi sarvam ihecchasi |
50 | rājovāca |
50 | kṛtaṃ sarveṇa bhadraṃ te japyaṃ yad yācitaṃ mayā
svasti te 'stu gamiṣyāmi kiṃ ca tasya phalaṃ vada |
51 | brāhmaṇa uvāca |
51 | phalaprāptiṃ na jānāmi dattaṃ yaj japitaṃ mayā
ayaṃ dharmaś ca kālaś ca yamo mṛtyuś ca sākṣiṇaḥ |
52 | rājovāca |
52 | ajñātam asya dharmasya phalaṃ me kiṃ kariṣyati
prāpnotu tat phalaṃ vipro nāham icche sasaṃśayam |
53 | brāhmaṇa uvāca |
53 | nādade 'paravaktavyaṃ dattaṃ vācā phalaṃ mayā
vākyaṃ pramāṇaṃ rājarṣe mamāpi tava caiva hi |
54 | nābhisaṃdhir mayā japye kṛtapūrvaḥ kathaṃ cana
japyasya rājaśārdūla kathaṃ jñāsyāmy ahaṃ phalam |
55 | dadasveti tvayā coktaṃ dadāmīti tathā mayā
na vācaṃ dūṣayiṣyāmi satyaṃ rakṣa sthiro bhava |
56 | athaivaṃ vadato me 'dya vacanaṃ na kariṣyasi
mahān adharmo bhavitā tava rājan mṛṣākṛtaḥ |
57 | na yuktaṃ tu mṛṣā vāṇī tvayā vaktum ariṃdama
tathā mayāpy abhyadhikaṃ mṛṣā vaktuṃ na śakyate |
58 | saṃśrutaṃ ca mayā pūrvaṃ dadānīty avicāritam
tad gṛhṇīṣvāvicāreṇa yadi satye sthito bhavān |
59 | ihāgamya hi māṃ rājañ jāpyaṃ phalam ayācithāḥ
tan mannisṛṣṭaṃ gṛhṇīṣva bhava satye sthiro 'pi ca |
60 | nāyaṃ loko 'sti na paro na ca pūrvān sa tārayet
kuta evāvarān rājan mṛṣāvādaparāyaṇaḥ |
61 | na yajñādhyayane dānaṃ niyamās tārayanti hi
tathā satyaṃ pare loke yathā vai puruṣarṣabha |
62 | tapāṃsi yāni cīrṇāni cariṣyasi ca yat tapaḥ
samāḥ śataiḥ sahasraiś ca tat satyān na viśiṣyate |
63 | satyam ekākṣaraṃ brahma satyam ekākṣaraṃ tapaḥ
satyam ekākṣaro yajñaḥ satyam ekākṣaraṃ śrutam |
64 | satyaṃ vedeṣu jāgarti phalaṃ satye paraṃ smṛtam
satyād dharmo damaś caiva sarvaṃ satye pratiṣṭhitam |
65 | satyaṃ vedās tathāṅgāni satyaṃ yajñas tathā vidhiḥ
vratacaryās tathā satyam oṃkāraḥ satyam eva ca |
66 | prāṇināṃ jananaṃ satyaṃ satyaṃ saṃtatir eva ca
satyena vāyur abhyeti satyena tapate raviḥ |
67 | satyena cāgnir dahati svargaḥ satye pratiṣṭhitaḥ
satyaṃ yajñas tapo vedāḥ stobhā mantrāḥ sarasvatī |
68 | tulām āropito dharmaḥ satyaṃ caiveti naḥ śrutam
samāṃ kakṣāṃ dhārayato yataḥ satyaṃ tato 'dhikam |
69 | yato dharmas tataḥ satyaṃ sarvaṃ satyena vardhate
kimartham anṛtaṃ karma kartuṃ rājaṃs tvam icchasi |
70 | satye kuru sthiraṃ bhāvaṃ mā rājann anṛtaṃ kṛthāḥ
kasmāt tvam anṛtaṃ vākyaṃ dehīti kuruṣe 'śubham |
71 | yadi japyaphalaṃ dattaṃ mayā neṣiṣyase nṛpa
svadharmebhyaḥ paribhraṣṭo lokān anucariṣyasi |
72 | saṃśrutya yo na ditseta yācitvā yaś ca necchati
ubhāv ānṛtikāv etau na mṛṣā kartum arhasi |
73 | rājovāca |
73 | yoddhavyaṃ rakṣitavyaṃ ca kṣatradharmaḥ kila dvija
dātāraḥ kṣatriyāḥ proktā gṛhṇīyāṃ bhavataḥ katham |
74 | brāhmaṇa uvāca |
74 | na chandayāmi te rājan nāpi te gṛham āvrajam
ihāgamya tu yācitvā na gṛhṇīṣe punaḥ katham |
75 | dharma uvāca |
75 | avivādo 'stu yuvayor vittaṃ māṃ dharmam āgatam
dvijo dānaphalair yukto rājā satyaphalena ca |
76 | svarga uvāca |
76 | svargaṃ māṃ viddhi rājendra rūpiṇaṃ svayam āgatam
avivādo 'stu yuvayor ubhau tulyaphalau yuvām |
77 | rājovāca |
77 | kṛtaṃ svargeṇa me kāryaṃ gaccha svarga yathāsukham
vipro yadīcchate dātuṃ pratīcchatu ca me dhanam |
78 | brāhmaṇa uvāca |
78 | bālye yadi syād ajñānān mayā hastaḥ prasāritaḥ
nivṛttilakṣaṇaṃ dharmam upāse saṃhitāṃ japan |
79 | nivṛttaṃ māṃ ciraṃ rājan vipraṃ lobhayase katham
svena kāryaṃ kariṣyāmi tvatto necche phalaṃ nṛpa tapaḥsvādhyāyaśīlo 'haṃ nivṛttaś ca pratigrahāt |
80 | rājovāca |
80 | yadi vipra nisṛṣṭaṃ te japyasya phalam uttamam
āvayor yat phalaṃ kiṃ cit sahitaṃ nau tad astv iha |
81 | dvijāḥ pratigrahe yuktā dātāro rājavaṃśajāḥ
yadi dharmaḥ śruto vipra sahaiva phalam astu nau |
82 | mā vā bhūt sahabhojyaṃ nau madīyaṃ phalam āpnuhi
pratīccha matkṛtaṃ dharmaṃ yadi te mayy anugrahaḥ |
83 | bhīṣma uvāca |
83 | tato vikṛtaceṣṭau dvau puruṣau samupasthitau
gṛhītvānyonyam āveṣṭya kucelāv ūcatur vacaḥ |
84 | na me dhārayasīty eko dhārayāmīti cāparaḥ
ihāsti nau vivādo 'yam ayaṃ rājānuśāsakaḥ |
85 | satyaṃ bravīmy aham idaṃ na me dhārayate bhavān
anṛtaṃ vadasīha tvam ṛṇaṃ te dhārayāmy aham |
86 | tāv ubhau bhṛśasaṃtaptau rājānam idam ūcatuḥ
parīkṣyatāṃ yathā syāva nāvām iha vigarhitau |
87 | virūpa uvāca |
87 | dhārayāmi naravyāghra vikṛtasyeha goḥ phalam
dadataś ca na gṛhṇāti vikṛto me mahīpate |
88 | vikṛta uvāca |
88 | na me dhārayate kiṃ cid virūpo 'yaṃ narādhipa
mithyā bravīty ayaṃ hi tvā mithyābhāsaṃ narādhipa |
89 | rājovāca |
89 | virūpa kiṃ dhārayate bhavān asya vadasva me
śrutvā tathā kariṣyāmīty evaṃ me dhīyate matiḥ |
90 | virūpa uvāca |
90 | śṛṇuṣvāvahito rājan yathaitad dhārayāmy aham
vikṛtasyāsya rājarṣe nikhilena nararṣabha |
91 | anena dharmaprāptyarthaṃ śubhā dattā purānagha
dhenur viprāya rājarṣe tapaḥsvādhyāyaśīline |
92 | tasyāś cāyaṃ mayā rājan phalam abhyetya yācitaḥ
vikṛtena ca me dattaṃ viśūddhenāntarātmanā |
93 | tato me sukṛtaṃ karma kṛtam ātmaviśuddhaye
gāvau hi kapile krītvā vatsale bahudohane |
94 | te coñchavṛttaye rājan mayā samapavarjite
yathāvidhi yathāśraddhaṃ tad asyāhaṃ punaḥ prabho |
95 | ihādya vai gṛhītvā tat prayacche dviguṇaṃ phalam
ekasyāḥ puruṣavyāghra kaḥ śuddhaḥ ko 'tra doṣavān |
96 | evaṃ vivadamānau svas tvām ihābhyāgatau nṛpa
kuru dharmam adharmaṃ vā vinaye nau samādhaya |
97 | yadi necchati me dānaṃ yathā dattam anena vai
bhavān atra sthiro bhūtvā mārge sthāpayatu prabhuḥ |
98 | rājovāca |
98 | dīyamānaṃ na gṛhṇāsi ṛṇaṃ kasmāt tvam adya vai
yathaiva te 'bhyanujñātaṃ tathā gṛhṇīṣva māciram |
99 | vikṛta uvāca |
99 | dīyatām ity anenoktaṃ dadānīti tathā mayā
nāyaṃ me dhārayaty atra gamyatāṃ yatra vāñchati |
100 | rājovāca |
100 | dadato 'sya na gṛhṇāsi viṣamaṃ pratibhāti me
daṇḍyo hi tvaṃ mama mato nāsty atra khalu saṃśayaḥ |
101 | vikṛta uvāca |
101 | mayāsya dattaṃ rājarṣe gṛhṇīyāṃ tat kathaṃ punaḥ
kāmam atrāparādho me daṇḍyam ājñāpaya prabho |
102 | virūpa uvāca |
102 | dīyamānaṃ yadi mayā neṣiṣyasi kathaṃ cana
niyaṃsyati tvā nṛpatir ayaṃ dharmānuśāsakaḥ |
103 | vikṛta uvāca |
103 | svaṃ mayā yāciteneha dattaṃ katham ihādya tat
gṛhṇīyāṃ gacchatu bhavān abhyanujñāṃ dadāni te |
104 | brāhmaṇa uvāca |
104 | śrutam etat tvayā rājann anayoḥ kathitaṃ dvayoḥ
pratijñātaṃ mayā yat te tad gṛhāṇāvicāritam |
105 | rājovāca |
105 | prastutaṃ sumahat kāryam āvayor gahvaraṃ yathā
jāpakasya dṛḍhīkāraḥ katham etad bhaviṣyati |
106 | yadi tāvan na gṛhṇāmi brāhmaṇenāpavarjitam
kathaṃ na lipyeyam ahaṃ doṣeṇa mahatādya vai |
107 | bhīṣma uvāca |
107 | tau covāca sa rājarṣiḥ kṛtakāryau gamiṣyathaḥ
nedānīṃ mām ihāsādya rājadharmo bhaven mṛṣā |
108 | svadharmaḥ paripālyaś ca rājñām eṣa viniścayaḥ
vipradharmaś ca sugurur mām anātmānam āviśat |
109 | brāhmaṇa uvāca |
109 | gṛhāṇa dhāraye 'haṃ te yācitaṃ te śrutaṃ mayā
na ced grahīṣyase rājañ śapiṣye tvāṃ na saṃśayaḥ |
110 | rājovāca |
110 | dhig rājadharmaṃ yasyāyaṃ kāryasyeha viniścayaḥ
ityarthaṃ me grahītavyaṃ kathaṃ tulyaṃ bhaved iti |
111 | eṣa pāṇir apūrvaṃ bho nikṣepārthaṃ prasāritaḥ
yan me dhārayase vipra tad idānīṃ pradīyatām |
112 | brāhmaṇa uvāca |
112 | saṃhitāṃ japatā yāvān mayā kaś cid guṇaḥ kṛtaḥ
tat sarvaṃ pratigṛhṇīṣva yadi kiṃ cid ihāsti me |
113 | rājovāca |
113 | jalam etan nipatitaṃ mama pāṇau dvijottama
samam astu sahaivāstu pratigṛhṇātu vai bhavān |
114 | virūpa uvāca |
114 | kāmakrodhau viddhi nau tvam āvābhyāṃ kārito bhavān
sameti ca yad uktaṃ te samā lokās tavāsya ca |
115 | nāyaṃ dhārayate kiṃ cij jijñāsā tvatkṛte kṛtā
kālo dharmas tathā mṛtyuḥ kāmakrodhau tathā yuvām |
116 | sarvam anyonyanikaṣe nighṛṣṭaṃ paśyatas tava
gaccha lokāñ jitān svena karmaṇā yatra vāñchasi |
117 | bhīṣma uvāca |
117 | jāpakānāṃ phalāvāptir mayā te saṃprakīrtitā
gatiḥ sthānaṃ ca lokāś ca jāpakena yathā jitāḥ |
118 | prayāti saṃhitādhyāyī brahmāṇaṃ parameṣṭhinam
atha vāgniṃ samāyāti sūryam āviśate 'pi vā |
119 | sa taijasena bhāvena yadi tatrāśnute ratim
guṇāṃs teṣāṃ samādatte rāgeṇa pratimohitaḥ |
120 | evaṃ some tathā vāyau bhūmyākāśaśarīragaḥ
sarāgas tatra vasati guṇāṃs teṣāṃ samācaran |
121 | atha tatra virāgī sa gacchati tv atha saṃśayam
param avyayam icchan sa tam evāviśate punaḥ |
122 | amṛtāc cāmṛtaṃ prāptaḥ śītībhūto nirātmavān
brahmabhūtaḥ sa nirdvaṃdvaḥ sukhī śānto nirāmayaḥ |
123 | brahmasthānam anāvartam ekam akṣarasaṃjñakam
aduḥkham ajaraṃ śāntaṃ sthānaṃ tat pratipadyate |
124 | caturbhir lakṣaṇair hīnaṃ tathā ṣaḍbhiḥ saṣoḍaśaiḥ
puruṣaṃ samatikramya ākāśaṃ pratipadyate |
125 | atha vecchati rāgātmā sarvaṃ tad adhitiṣṭhati
yac ca prārthayate tac ca manasā pratipadyate |
126 | atha vā vīkṣate lokān sarvān nirayasaṃsthitān
niḥspṛhaḥ sarvato muktas tatraiva ramate sukhī |
127 | evam eṣā mahārāja jāpakasya gatir yathā
etat te sarvam ākhyātaṃ kiṃ bhūyaḥ śrotum icchasi |