Book 12 Chapter 187 | |
1 | yudhiṣṭhira uvāca |
1 | adhyātmaṃ nāma yad idaṃ puruṣasyeha cintyate
yad adhyātmaṃ yataś caitat tan me brūhi pitāmaha |
2 | bhīṣma uvāca |
2 | adhyātmam iti māṃ pārtha yad etad anupṛcchasi
tad vyākhyāsyāmi te tāta śreyaskarataraṃ sukham |
3 | yaj jñātvā puruṣo loke prītiṃ saukhyaṃ ca vindati
phalalābhaś ca sadyaḥ syāt sarvabhūtahitaṃ ca tat |
4 | pṛthivī vāyur ākāśam āpo jyotiś ca pañcamam
mahābhūtāni bhūtānāṃ sarveṣāṃ prabhavāpyayau |
5 | tataḥ sṛṣṭāni tatraiva tāni yānti punaḥ punaḥ
mahābhūtāni bhūteṣu sāgarasyormayo yathā |
6 | prasārya ca yathāṅgāni kūrmaḥ saṃharate punaḥ
tadvad bhūtāni bhūtātmā sṛṣṭvā saṃharate punaḥ |
7 | mahābhūtāni pañcaiva sarvabhūteṣu bhūtakṛt
akarot teṣu vaiṣamyaṃ tat tu jīvo 'nu paśyati |
8 | śabdaḥ śrotraṃ tathā khāni trayam ākāśayonijam
vāyos tvaksparśaceṣṭāś ca vāg ity etac catuṣṭayam |
9 | rūpaṃ cakṣus tathā paktis trividhaṃ teja ucyate
rasaḥ kledaś ca jihvā ca trayo jalaguṇāḥ smṛtāḥ |
10 | ghreyaṃ ghrāṇaṃ śarīraṃ ca te tu bhūmiguṇās trayaḥ
mahābhūtāni pañcaiva ṣaṣṭhaṃ tu mana ucyate |
11 | indriyāṇi manaś caiva vijñānāny asya bhārata
saptamī buddhir ity āhuḥ kṣetrajñaḥ punar aṣṭamaḥ |
12 | cakṣur ālokanāyaiva saṃśayaṃ kurute manaḥ
buddhir adhyavasāyāya kṣetrajñaḥ sākṣivat sthitaḥ |
13 | ūrdhvaṃ pādatalābhyāṃ yad arvāg ūrdhvaṃ ca paśyati
etena sarvam evedaṃ viddhy abhivyāptam antaram |
14 | puruṣe cendriyāṇīha veditavyāni kṛtsnaśaḥ
tamo rajaś ca sattvaṃ ca viddhi bhāvāṃs tadāśrayān |
15 | etāṃ buddhvā naro buddhyā bhūtānām āgatiṃ gatim
samavekṣya śanaiś caiva labhate śamam uttamam |
16 | guṇān nenīyate buddhir buddhir evendriyāṇy api
manaḥṣaṣṭhāni sarvāṇi buddhyabhāve kuto guṇāḥ |
17 | iti tanmayam evaitat sarvaṃ sthāvarajaṅgamam
pralīyate codbhavati tasmān nirdiśyate tathā |
18 | yena paśyati tac cakṣuḥ śṛṇoti śrotram ucyate
jighrati ghrāṇam ity āhū rasaṃ jānāti jihvayā |
19 | tvacā spṛśati ca sparśān buddhir vikriyate 'sakṛt
yena saṃkalpayaty arthaṃ kiṃ cid bhavati tan manaḥ |
20 | adhiṣṭhānāni buddher hi pṛthag arthāni pañcadhā
pañcendriyāṇi yāny āhus tāny adṛśyo 'dhitiṣṭhati |
21 | puruṣādhiṣṭhitā buddhis triṣu bhāveṣu vartate
kadā cil labhate prītiṃ kadā cid anuśocati |
22 | na sukhena na duḥkhena kadā cid api vartate
evaṃ narāṇāṃ manasi triṣu bhāveṣv avasthitā |
23 | seyaṃ bhāvātmikā bhāvāṃs trīn etān nātivartate
saritāṃ sāgaro bhartā mahāvelām ivormimān |
24 | atibhāvagatā buddhir bhāve manasi vartate
pravartamānaṃ hi rajas tadbhāvam anuvartate |
25 | indriyāṇi hi sarvāṇi pradarśayati sā sadā
prītiḥ sattvaṃ rajaḥ śokas tamo mohaś ca te trayaḥ |
26 | ye ye ca bhāvā loke 'smin sarveṣv eteṣu te triṣu
iti buddhigatiḥ sarvā vyākhyātā tava bhārata |
27 | indriyāṇi ca sarvāṇi vijetavyāni dhīmatā
sattvaṃ rajas tamaś caiva prāṇināṃ saṃśritāḥ sadā |
28 | trividhā vedanā caiva sarvasattveṣu dṛśyate
sāttvikī rājasī caiva tāmasī ceti bhārata |
29 | sukhasparśaḥ sattvaguṇo duḥkhasparśo rajoguṇaḥ
tamoguṇena saṃyuktau bhavato 'vyāvahārikau |
30 | tatra yat prītisaṃyuktaṃ kāye manasi vā bhavet
vartate sāttviko bhāva ity avekṣeta tat tadā |
31 | atha yad duḥkhasaṃyuktam atuṣṭikaram ātmanaḥ
pravṛttaṃ raja ity eva tann asaṃrabhya cintayet |
32 | atha yan mohasaṃyuktam avyaktam iva yad bhavet
apratarkyam avijñeyaṃ tamas tad upadhārayet |
33 | praharṣaḥ prītir ānandaḥ sukhaṃ saṃśāntacittatā
kathaṃ cid abhivartanta ity ete sāttvikā guṇāḥ |
34 | atuṣṭiḥ paritāpaś ca śoko lobhas tathākṣamā
liṅgāni rajasas tāni dṛśyante hetvahetubhiḥ |
35 | abhimānas tathā mohaḥ pramādaḥ svapnatandritā
kathaṃ cid abhivartante vividhās tāmasā guṇāḥ |
36 | dūragaṃ bahudhāgāmi prārthanāsaṃśayātmakam
manaḥ suniyataṃ yasya sa sukhī pretya ceha ca |
37 | sattvakṣetrajñayor etad antaraṃ paśya sūkṣmayoḥ
sṛjate tu guṇān eka eko na sṛjate guṇān |
38 | maśakodumbarau cāpi saṃprayuktau yathā sadā
anyonyam anyau ca yathā saṃprayogas tathā tayoḥ |
39 | pṛthagbhūtau prakṛtyā tau saṃprayuktau ca sarvadā
yathā matsyo jalaṃ caiva saṃprayuktau tathaiva tau |
40 | na guṇā vidur ātmānaṃ sa guṇān vetti sarvaśaḥ
paridraṣṭā guṇānāṃ ca saṃsraṣṭā manyate sadā |
41 | indriyais tu pradīpārthaṃ kurute buddhisaptamaiḥ
nirviceṣṭair ajānadbhiḥ paramātmā pradīpavat |
42 | sṛjate hi guṇān sattvaṃ kṣetrajñaḥ paripaśyati
saṃprayogas tayor eṣa sattvakṣetrajñayor dhruvaḥ |
43 | āśrayo nāsti sattvasya kṣetrajñasya ca kaś cana
sattvaṃ manaḥ saṃsṛjati na guṇān vai kadā cana |
44 | raśmīṃs teṣāṃ sa manasā yadā samyaṅ niyacchati
tadā prakāśate 'syātmā ghaṭe dīpo jvalann iva |
45 | tyaktvā yaḥ prākṛtaṃ karma nityam ātmaratir muniḥ
sarvabhūtātmabhūtaḥ syāt sa gacchet paramāṃ gatim |
46 | yathā vāricaraḥ pakṣī lipyamāno na lipyate
evam eva kṛtaprajño bhūteṣu parivartate |
47 | evaṃsvabhāvam evaitat svabuddhyā viharen naraḥ
aśocann aprahṛṣyaṃś ca cared vigatamatsaraḥ |
48 | svabhāvasiddhyā saṃsiddhān sa nityaṃ sṛjate guṇān
ūrṇanābhir yathā sraṣṭā vijñeyās tantuvad guṇāḥ |
49 | pradhvastā na nivartante nivṛttir nopalabhyate
pratyakṣeṇa parokṣaṃ tad anumānena sidhyati |
50 | evam eke vyavasyanti nivṛttir iti cāpare
ubhayaṃ saṃpradhāryaitad adhyavasyed yathāmati |
51 | itīmaṃ hṛdayagranthiṃ buddhibhedamayaṃ dṛḍham
vimucya sukham āsīta na śocec chinnasaṃśayaḥ |
52 | malināḥ prāpnuyuḥ śuddhiṃ yathā pūrṇāṃ nadīṃ narāḥ
avagāhya suvidvaṃso viddhi jñānam idaṃ tathā |
53 | mahānadīṃ hi pārajñas tapyate na taran yathā
evaṃ ye vidur adhyātmaṃ kaivalyaṃ jñānam uttamam |
54 | etāṃ buddhvā naraḥ sarvāṃ bhūtānām āgatiṃ gatim
avekṣya ca śanair buddhyā labhate śaṃ paraṃ tataḥ |
55 | trivargo yasya viditaḥ prāgjyotiḥ sa vimucyate
anviṣya manasā yuktas tattvadarśī nirutsukaḥ |
56 | na cātmā śakyate draṣṭum indriyeṣu vibhāgaśaḥ
tatra tatra visṛṣṭeṣu durjayeṣv akṛtātmabhiḥ |
57 | etad buddhvā bhaved buddhaḥ kim anyad buddhalakṣaṇam
vijñāya tad dhi manyante kṛtakṛtyā manīṣiṇaḥ |
58 | na bhavati viduṣāṃ tato bhayaṃ; yad aviduṣāṃ sumahad bhayaṃ bhavet
na hi gatir adhikāsti kasya cit; sati hi guṇe pravadanty atulyatām |
59 | yat karoty anabhisaṃdhipūrvakaṃ; tac ca nirṇudati yat purā kṛtam
nāpriyaṃ tad ubhayaṃ kutaḥ priyaṃ; tasya taj janayatīha kurvataḥ |
60 | loka āturajanān virāviṇas; tat tad eva bahu paśya śocataḥ
tatra paśya kuśalān aśocato; ye vidus tad ubhayaṃ padaṃ sadā |