Book 12 Chapter 180 | |
1 | bhṛgur uvāca |
1 | na praṇāśo 'sti jīvānāṃ dattasya ca kṛtasya ca
yāti dehāntaraṃ prāṇī śarīraṃ tu viśīryate |
2 | na śarīrāśrito jīvas tasmin naṣṭe praṇaśyati
yathā samitsu dagdhāsu na praṇaśyati pāvakaḥ |
3 | bharadvāja uvāca |
3 | agner yathā tathā tasya yadi nāśo na vidyate
indhanasyopayogānte sa cāgnir nopalabhyate |
4 | naśyatīty eva jānāmi śāntam agnim anindhanam
gatir yasya pramāṇaṃ vā saṃsthānaṃ vā na dṛśyate |
5 | bhṛgur uvāca |
5 | samidhām upayogānte sann evāgnir na dṛśyate
ākāśānugatatvād dhi durgrahaḥ sa nirāśrayaḥ |
6 | tathā śarīrasaṃtyāge jīvo hy ākāśavat sthitaḥ
na gṛhyate susūkṣmatvād yathā jyotir na saṃśayaḥ |
7 | prāṇān dhārayate hy agniḥ sa jīva upadhāryatām
vāyusaṃdhāraṇo hy agnir naśyaty ucchvāsanigrahāt |
8 | tasmin naṣṭe śarīrāgnau śarīraṃ tad acetanam
patitaṃ yāti bhūmitvam ayanaṃ tasya hi kṣitiḥ |
9 | jaṅgamānāṃ hi sarveṣāṃ sthāvarāṇāṃ tathaiva ca
ākāśaṃ pavano 'bhyeti jyotis tam anugacchati tatra trayāṇām ekatvaṃ dvayaṃ bhūmau pratiṣṭhitam |
10 | yatra khaṃ tatra pavanas tatrāgnir yatra mārutaḥ
amūrtayas te vijñeyā āpo mūrtās tathā kṣitiḥ |
11 | bharadvāja uvāca |
11 | yady agnimārutau bhūmiḥ kham āpaś ca śarīriṣu
jīvaḥ kiṃlakṣaṇas tatrety etad ācakṣva me 'nagha |
12 | pañcātmake pañcaratau pañcavijñānasaṃyute
śarīre prāṇināṃ jīvaṃ jñātum icchāmi yādṛśam |
13 | māṃsaśoṇitasaṃghāte medaḥsnāyvasthisaṃcaye
bhidyamāne śarīre tu jīvo naivopalabhyate |
14 | yady ajīvaṃ śarīraṃ tu pañcabhūtasamanvitam
śārīre mānase duḥkhe kas tāṃ vedayate rujam |
15 | śṛṇoti kathitaṃ jīvaḥ karṇābhyāṃ na śṛṇoti tat
maharṣe manasi vyagre tasmāj jīvo nirarthakaḥ |
16 | sarvaṃ paśyati yad dṛśyaṃ manoyuktena cakṣuṣā
manasi vyākule tad dhi paśyann api na paśyati |
17 | na paśyati na ca brūte na śṛṇoti na jighrati
na ca sparśarasau vetti nidrāvaśagataḥ punaḥ |
18 | hṛṣyati krudhyati ca kaḥ śocaty udvijate ca kaḥ
icchati dhyāyati dveṣṭi vācam īrayate ca kaḥ |
19 | bhṛgur uvāca |
19 | na pañcasādhāraṇam atra kiṃ cic; charīram eko vahate 'ntarātmā
sa vetti gandhāṃś ca rasāñ śrutiṃ ca; sparśaṃ ca rūpaṃ ca guṇāś ca ye 'nye |
20 | pañcātmake pañcaguṇapradarśī; sa sarvagātrānugato 'ntarātmā
sa vetti duḥkhāni sukhāni cātra; tadviprayogāt tu na vetti dehaḥ |
21 | yadā na rūpaṃ na sparśo noṣmabhāvaś ca pāvake
tadā śānte śarīrāgnau dehaṃ tyaktvā sa naśyati |
22 | ammayaṃ sarvam evedam āpo mūrtiḥ śarīriṇām
tatrātmā mānaso brahmā sarvabhūteṣu lokakṛt |
23 | ātmānaṃ taṃ vijānīhi sarvalokahitātmakam
tasmin yaḥ saṃśrito dehe hy abbindur iva puṣkare |
24 | kṣetrajñaṃ taṃ vijānīhi nityaṃ lokahitātmakam
tamo rajaś ca sattvaṃ ca viddhi jīvaguṇān imān |
25 | sacetanaṃ jīvaguṇaṃ vadanti; sa ceṣṭate ceṣṭayate ca sarvam
tataḥ paraṃ kṣetravidaṃ vadanti; prāvartayad yo bhuvanāni sapta |
26 | na jīvanāśo 'sti hi dehabhede; mithyaitad āhur mṛta ity abuddhāḥ
jīvas tu dehāntaritaḥ prayāti; daśārdhataivāsya śarīrabhedaḥ |
27 | evaṃ sarveṣu bhūteṣu gūḍhaś carati saṃvṛtaḥ
dṛśyate tv agryayā buddhyā sūkṣmayā tattvadarśibhiḥ |
28 | taṃ pūrvāpararātreṣu yuñjānaḥ satataṃ budhaḥ
laghvāhāro viśuddhātmā paśyaty ātmānam ātmani |
29 | cittasya hi prasādena hitvā karma śubhāśubham
prasannātmātmani sthitvā sukham akṣayam aśnute |
30 | mānaso 'gniḥ śarīreṣu jīva ity abhidhīyate
sṛṣṭiḥ prajāpater eṣā bhūtādhyātmaviniścaye |