Book 12 Chapter 177 | |
1 | bharadvāja uvāca |
1 | ete te dhātavaḥ pañca brahmā yān asṛjat purā
āvṛtā yair ime lokā mahābhūtābhisaṃjñitaiḥ |
2 | yad āsṛjat sahasrāṇi bhūtānāṃ sa mahāmatiḥ
pañcānām eva bhūtatvaṃ kathaṃ samupapadyate |
3 | bhṛgur uvāca |
3 | amitānāṃ mahāśabdo yānti bhūtāni saṃbhavam
tatas teṣāṃ mahābhūtaśabdo 'yam upapadyate |
4 | ceṣṭā vayūḥ kham ākāśam ūṣmāgniḥ salilaṃ dravaḥ
pṛthivī cātra saṃghātaḥ śarīraṃ pāñcabhautikam |
5 | ity etaiḥ pañcabhir bhūtair yuktaṃ sthāvarajaṅgamam
śrotraṃ ghrāṇaṃ rasaḥ sparśo dṛṣṭiś cendriyasaṃjñitāḥ |
6 | bharadvāja uvāca |
6 | pañcabhir yadi bhūtais tu yuktāḥ sthāvarajaṅgamāḥ
sthāvarāṇāṃ na dṛśyante śarīre pañca dhātavaḥ |
7 | anūṣmaṇām aceṣṭānāṃ ghanānāṃ caiva tattvataḥ
vṛkṣāṇāṃ nopalabhyante śarīre pañca dhātavaḥ |
8 | na śṛṇvanti na paśyanti na gandharasavedinaḥ
na ca sparśaṃ vijānanti te kathaṃ pāñcabhautikāḥ |
9 | adravatvād anagnitvād abhaumatvād avāyutaḥ
ākāśasyāprameyatvād vṛkṣāṇāṃ nāsti bhautikam |
10 | bhṛgur uvāca |
10 | ghanānām api vṛkṣāṇām ākāśo 'sti na saṃśayaḥ
teṣāṃ puṣpaphale vyaktir nityaṃ samupalabhyate |
11 | ūṣmato glānaparṇānāṃ tvak phalaṃ puṣpam eva ca
mlāyate caiva śīte na sparśas tenātra vidyate |
12 | vāyvagnyaśaniniṣpeṣaiḥ phalapuṣpaṃ viśīryate
śrotreṇa gṛhyate śabdas tasmāc chṛṇvanti pādapāḥ |
13 | vallī veṣṭayate vṛkṣaṃ sarvataś caiva gacchati
na hy adṛṣṭeś ca mārgo 'sti tasmāt paśyanti pādapāḥ |
14 | puṇyāpuṇyais tathā gandhair dhūpaiś ca vividhair api
arogāḥ puṣpitāḥ santi tasmāj jighranti pādapāḥ |
15 | pādaiḥ salilapānaṃ ca vyādhīnām api darśanam
vyādhipratikriyatvāc ca vidyate rasanaṃ drume |
16 | vaktreṇotpalanālena yathordhvaṃ jalam ādadet
tathā pavanasaṃyuktaḥ pādaiḥ pibati pādapaḥ |
17 | grahaṇāt sukhaduḥkhasya chinnasya ca virohaṇāt
jīvaṃ paśyāmi vṛkṣāṇām acaitanyaṃ na vidyate |
18 | tena taj jalam ādattaṃ jarayaty agnimārutau
āhārapariṇāmāc ca sneho vṛddhiś ca jāyate |
19 | jaṅgamānāṃ ca sarveṣāṃ śarīre pañca dhātavaḥ
pratyekaśaḥ prabhidyante yaiḥ śarīraṃ viceṣṭate |
20 | tvak ca māṃsaṃ tathāsthīni majjā snāyu ca pañcamam
ity etad iha saṃkhyātaṃ śarīre pṛthivīmayam |
21 | tejo 'gniś ca tathā krodhaś cakṣur ūṣmā tathaiva ca
agnir jarayate cāpi pañcāgneyāḥ śarīriṇaḥ |
22 | śrotraṃ ghrāṇam athāsyaṃ ca hṛdayaṃ koṣṭham eva ca
ākāśāt prāṇinām ete śarīre pañca dhātavaḥ |
23 | śleṣmā pittam atha svedo vasā śoṇitam eva ca
ity āpaḥ pañcadhā dehe bhavanti prāṇināṃ sadā |
24 | prāṇāt praṇīyate prāṇī vyānād vyāyacchate tathā
gacchaty apāno 'vāk caiva samāno hṛdy avasthitaḥ |
25 | udānād ucchvasiti ca pratibhedāc ca bhāṣate
ity ete vāyavaḥ pañca ceṣṭayantīha dehinam |
26 | bhūmer gandhaguṇān vetti rasaṃ cādbhyaḥ śarīravān
jyotiḥ paśyati cakṣurbhyāṃ sparśaṃ vetti ca vāyunā |
27 | tasya gandhasya vakṣyāmi vistarābhihitān guṇān
iṣṭaś cāniṣṭagandhaś ca madhuraḥ kaṭur eva ca |
28 | nirhārī saṃhataḥ snigdho rūkṣo viśada eva ca
evaṃ navavidho jñeyaḥ pārthivo gandhavistaraḥ |
29 | śabdaḥ sparśaś ca rūpaṃ ca rasaś cāpāṃ guṇāḥ smṛtāḥ
rasajñānaṃ tu vakṣyāmi tan me nigadataḥ śṛṇu |
30 | raso bahuvidhaḥ proktaḥ sūribhiḥ prathitātmabhiḥ
madhuro lavaṇas tiktaḥ kaṣāyo 'mlaḥ kaṭus tathā eṣa ṣaḍvidhavistāro raso vārimayaḥ smṛtaḥ |
31 | śabdaḥ sparśaś ca rūpaṃ ca triguṇaṃ jyotir ucyate
jyotiḥ paśyati rūpāṇi rūpaṃ ca bahudhā smṛtam |
32 | hrasvo dīrghas tathā sthūlaś caturasro 'ṇu vṛttavān
śuklaḥ kṛṣṇas tathā rakto nīlaḥ pīto 'ruṇas tathā evaṃ dvādaśavistāro jyotīrūpaguṇaḥ smṛtaḥ |
33 | śabdasparśau tu vijñeyau dviguṇo vāyur ucyate
vāyavyas tu guṇaḥ sparśaḥ sparśaś ca bahudhā smṛtaḥ |
34 | kaṭhinaś cikkaṇaḥ ślakṣṇaḥ picchalo mṛdudāruṇaḥ
uṣṇaḥ śītaḥ sukho duḥkhaḥ snigdho viśada eva ca evaṃ dvādaśavistāro vāyavyo guṇa ucyate |
35 | tatraikaguṇam ākāśaṃ śabda ity eva tat smṛtam
tasya śabdasya vakṣyāmi vistaraṃ vividhātmakam |
36 | ṣaḍja ṛṣabhagāndhārau madhyamaḥ pañcamas tathā
dhaivataś cāpi vijñeyas tathā cāpi niṣādakaḥ |
37 | eṣa saptavidhaḥ prokto guṇa ākāśalakṣaṇaḥ
traisvaryeṇa tu sarvatra sthito 'pi paṭahādiṣu |
38 | ākāśajaṃ śabdam āhur ebhir vāyuguṇaiḥ saha
avyāhataiś cetayate na vetti viṣamāgataiḥ |
39 | āpyāyante ca te nityaṃ dhātavas tais tu dhātubhiḥ
āpo 'gnir mārutaś caiva nityaṃ jāgrati dehiṣu |