Book 12 Chapter 173 | |
1 | yudhiṣṭhira uvāca |
1 | bāndhavāḥ karma vittaṃ vā prajñā veha pitāmaha
narasya kā pratiṣṭhā syād etat pṛṣṭo vadasva me |
2 | bhīṣma uvāca |
2 | prajñā pratiṣṭhā bhūtānāṃ prajñā lābhaḥ paro mataḥ
prajñā naiḥśreyasī loke prajñā svargo mataḥ satām |
3 | prajñayā prāpitārtho hi balir aiśvaryasaṃkṣaye
prahrādo namucir maṅkis tasyāḥ kiṃ vidyate param |
4 | atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam
indrakāśyapasaṃvādaṃ tan nibodha yudhiṣṭhira |
5 | vaiśyaḥ kaś cid ṛṣiṃ tāta kāśyapaṃ saṃśitavratam
rathena pātayām āsa śrīmān dṛptas tapasvinam |
6 | ārtaḥ sa patitaḥ kruddhas tyaktvātmānam athābravīt
mariṣyāmy adhanasyeha jīvitārtho na vidyate |
7 | tathā mumūrṣum āsīnam akūjantam acetasam
indraḥ sṛgālarūpeṇa babhāṣe kruddhamānasam |
8 | manuṣyayonim icchanti sarvabhūtāni sarvaśaḥ
manuṣyatve ca vipratvaṃ sarva evābhinandati |
9 | manuṣyo brāhmaṇaś cāsi śrotriyaś cāsi kāśyapa
sudurlabham avāpyaitad adoṣān martum icchasi |
10 | sarve lābhāḥ sābhimānā iti satyā bata śrutiḥ
saṃtoṣaṇīyarūpo 'si lobhād yad abhimanyase |
11 | aho siddhārthatā teṣāṃ yeṣāṃ santīha pāṇayaḥ
pāṇimadbhyaḥ spṛhāsmākaṃ yathā tava dhanasya vai |
12 | na pāṇilābhād adhiko lābhaḥ kaś cana vidyate
apāṇitvād vayaṃ brahman kaṇṭakān noddharāmahe |
13 | atha yeṣāṃ punaḥ pāṇī devadattau daśāṅgulī
uddharanti kṛmīn aṅgād daśamānān kaṣanti ca |
14 | himavarṣātapānāṃ ca paritrāṇāni kurvate
celam annaṃ sukhaṃ śayyāṃ nivātaṃ copabhuñjate |
15 | adhiṣṭhāya ca gāṃ loke bhuñjate vāhayanti ca
upāyair bahubhiś caiva vaśyān ātmani kurvate |
16 | ye khalv ajihvāḥ kṛpaṇā alpaprāṇā apāṇayaḥ
sahante tāni duḥkhāni diṣṭyā tvaṃ na tathā mune |
17 | diṣṭyā tvaṃ na sṛgālo vai na kṛmir na ca mūṣakaḥ
na sarpo na ca maṇḍūko na cānyaḥ pāpayonijaḥ |
18 | etāvatāpi lābhena toṣṭum arhasi kāśyapa
kiṃ punar yo 'si sattvānāṃ sarveṣāṃ brāhmaṇottamaḥ |
19 | ime māṃ kṛmayo 'danti teṣām uddharaṇāya me
nāsti śaktir apāṇitvāt paśyāvasthām imāṃ mama |
20 | akāryam iti caivemaṃ nātmānaṃ saṃtyajāmy aham
netaḥ pāpīyasīṃ yoniṃ pateyam aparām iti |
21 | madhye vai pāpayonīnāṃ sārgālī yām ahaṃ gataḥ
pāpīyasyo bahutarā ito 'nyāḥ pāpayonayaḥ |
22 | jātyaivaike sukhatarāḥ santy anye bhṛśaduḥkhitāḥ
naikāntasukham eveha kva cit paśyāmi kasya cit |
23 | manuṣyā hy āḍhyatāṃ prāpya rājyam icchanty anantaram
rājyād devatvam icchanti devatvād indratām api |
24 | bhaves tvaṃ yady api tv āḍhyo na rājā na ca daivatam
devatvaṃ prāpya cendratvaṃ naiva tuṣyes tathā sati |
25 | na tṛptiḥ priyalābhe 'sti tṛṣṇā nādbhiḥ praśāmyati
saṃprajvalati sā bhūyaḥ samidbhir iva pāvakaḥ |
26 | asty eva tvayi śoko vai harṣaś cāsti tathā tvayi
sukhaduḥkhe tathā cobhe tatra kā paridevanā |
27 | paricchidyaiva kāmānāṃ sarveṣāṃ caiva karmaṇām
mūlaṃ rundhīndriyagrāmaṃ śakuntān iva pañjare |
28 | na khalv apy arasajñasya kāmaḥ kva cana jāyate
saṃsparśād darśanād vāpi śravaṇād vāpi jāyate |
29 | na tvaṃ smarasi vāruṇyā laṭvākānāṃ ca pakṣiṇām
tābhyāṃ cābhyadhiko bhakṣyo na kaś cid vidyate kva cit |
30 | yāni cānyāni dūreṣu bhakṣyabhojyāni kāśyapa
yeṣām abhuktapūrvaṃ te teṣām asmṛtir eva ca |
31 | aprāśanam asaṃsparśam asaṃdarśanam eva ca
puruṣasyaiṣa niyamo manye śreyo na saṃśayaḥ |
32 | pāṇimanto dhanair yuktā balavanto na saṃśayaḥ
manuṣyā mānuṣair eva dāsatvam upapāditāḥ |
33 | vadhabandhaparikleśaiḥ kliśyante ca punaḥ punaḥ
te khalv api ramante ca modante ca hasanti ca |
34 | apare bāhubalinaḥ kṛtavidyā manasvinaḥ
jugupsitāṃ sukṛpaṇāṃ pāpāṃ vṛttim upāsate |
35 | utsahante ca te vṛttim anyām apy upasevitum
svakarmaṇā tu niyataṃ bhavitavyaṃ tu tat tathā |
36 | na pulkaso na caṇḍāla ātmānaṃ tyaktum icchati
asaṃtuṣṭaḥ svayā yonyā māyāṃ paśyasva yādṛśīm |
37 | dṛṣṭvā kuṇīn pakṣahatān manuṣyān āmayāvinaḥ
susaṃpūrṇaḥ svayā yonyā labdhalābho 'si kāśyapa |
38 | yadi brāhmaṇa dehas te nirātaṅko nirāmayaḥ
aṅgāni ca samagrāṇi na ca lokeṣu dhikkṛtaḥ |
39 | na kena cit pravādena satyenaivāpahāriṇā
dharmāyottiṣṭha viprarṣe nātmānaṃ tyaktum arhasi |
40 | yadi brahmañ śṛṇoṣy etac chraddadhāsi ca me vacaḥ
vedoktasya ca dharmasya phalaṃ mukhyam avāpsyasi |
41 | svādhyāyam agnisaṃskāram apramatto 'nupālaya
satyaṃ damaṃ ca dānaṃ ca spardhiṣṭhā mā ca kena cit |
42 | ye ke cana svadhyayanāḥ prāptā yajanayājanam
kathaṃ te jātu śoceyur dhyāyeyur vāpy aśobhanam |
43 | icchantas te vihārāya sukhaṃ mahad avāpnuyuḥ
uta jātāḥ sunakṣatre sutīrthāḥ sumuhūrtajāḥ |
44 | nakṣatreṣv āsureṣv anye dustīrthā durmuhūrtajāḥ
saṃpatanty āsurīṃ yoniṃ yajñaprasavavarjitām |
45 | aham āsaṃ paṇḍitako haituko vedanindakaḥ
ānvīkṣikīṃ tarkavidyām anurakto nirarthikām |
46 | hetuvādān pravaditā vaktā saṃsatsu hetumat
ākroṣṭā cābhivaktā ca brahmayajñeṣu vai dvijān |
47 | nāstikaḥ sarvaśaṅkī ca mūrkhaḥ paṇḍitamānikaḥ
tasyeyaṃ phalanirvṛttiḥ sṛgālatvaṃ mama dvija |
48 | api jātu tathā tat syād ahorātraśatair api
yad ahaṃ mānuṣīṃ yoniṃ sṛgālaḥ prāpnuyāṃ punaḥ |
49 | saṃtuṣṭaś cāpramattaś ca yajñadānataporatiḥ
jñeyajñātā bhaveyaṃ vai varjyavarjayitā tathā |
50 | tataḥ sa munir utthāya kāśyapas tam uvāca ha
aho batāsi kuśalo buddhimān iti vismitaḥ |
51 | samavaikṣata taṃ vipro jñānadīrgheṇa cakṣuṣā
dadarśa cainaṃ devānām indraṃ devaṃ śacīpatim |
52 | tataḥ saṃpūjayām āsa kāśyapo harivāhanam
anujñātaś ca tenātha praviveśa svam āśramam |