Book 12 Chapter 171 | |
1 | yudhiṣṭhira uvāca |
1 | īhamānaḥ samārambhān yadi nāsādayed dhanam
dhanatṛṣṇābhibhūtaś ca kiṃ kurvan sukham āpnuyāt |
2 | bhīṣma uvāca |
2 | sarvasāmyam anāyāsaḥ satyavākyaṃ ca bhārata
nirvedaś cāvivitsā ca yasya syāt sa sukhī naraḥ |
3 | etāny eva padāny āhuḥ pañca vṛddhāḥ praśāntaye
eṣa svargaś ca dharmaś ca sukhaṃ cānuttamaṃ satām |
4 | atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam
nirvedān maṅkinā gītaṃ tan nibodha yudhiṣṭhira |
5 | īhamāno dhanaṃ maṅkir bhagnehaś ca punaḥ punaḥ
kena cid dhanaśeṣeṇa krītavān damyagoyugam |
6 | susaṃbaddhau tu tau damyau damanāyābhiniḥsṛtau
āsīnam uṣṭraṃ madhyena sahasaivābhyadhāvatām |
7 | tayoḥ saṃprāptayor uṣṭraḥ skandhadeśam amarṣaṇaḥ
utthāyotkṣipya tau damyau prasasāra mahājavaḥ |
8 | hriyamāṇau tu tau damyau tenoṣṭreṇa pramāthinā
mriyamāṇau ca saṃprekṣya maṅkis tatrābravīd idam |
9 | na caivāvihitaṃ śakyaṃ dakṣeṇāpīhituṃ dhanam
yuktena śraddhayā samyag īhāṃ samanutiṣṭhatā |
10 | kṛtasya pūrvaṃ cānarthair yuktasyāpy anutiṣṭhataḥ
imaṃ paśyata saṃgatyā mama daivam upaplavam |
11 | udyamyodyamya me damyau viṣameṇeva gacchati
utkṣipya kākatālīyam unmātheneva jambukaḥ |
12 | maṇī voṣṭrasya lambete priyau vatsatarau mama
śuddhaṃ hi daivam evedam ato naivāsti pauruṣam |
13 | yadi vāpy upapadyeta pauruṣaṃ nāma karhi cit
anviṣyamāṇaṃ tad api daivam evāvatiṣṭhate |
14 | tasmān nirveda eveha gantavyaḥ sukham īpsatā
sukhaṃ svapiti nirviṇṇo nirāśaś cārthasādhane |
15 | aho samyak śukenoktaṃ sarvataḥ parimucyatā
pratiṣṭhatā mahāraṇyaṃ janakasya niveśanāt |
16 | yaḥ kāmān prāpnuyāt sarvān yaś cainān kevalāṃs tyajet
prāpaṇāt sarvakāmānāṃ parityāgo viśiṣyate |
17 | nāntaṃ sarvavivitsānāṃ gatapūrvo 'sti kaś cana
śarīre jīvite caiva tṛṣṇā mandasya vardhate |
18 | nivartasva vivitsābhyaḥ śāmya nirvidya māmaka
asakṛc cāsi nikṛto na ca nirvidyase tano |
19 | yadi nāhaṃ vināśyas te yady evaṃ ramase mayā
mā māṃ yojaya lobhena vṛthā tvaṃ vittakāmuka |
20 | saṃcitaṃ saṃcitaṃ dravyaṃ naṣṭaṃ tava punaḥ punaḥ
kadā vimokṣyase mūḍha dhanehāṃ dhanakāmuka |
21 | aho nu mama bāliśyaṃ yo 'haṃ krīḍanakas tava
kiṃ naiva jātu puruṣaḥ pareṣāṃ preṣyatām iyāt |
22 | na pūrve nāpare jātu kāmānām antam āpnuvan
tyaktvā sarvasamārambhān pratibuddho 'smi jāgṛmi |
23 | nūnaṃ te hṛdayaṃ kāma vajrasāramayaṃ dṛdham
yad anarthaśatāviṣṭaṃ śatadhā na vidīryate |
24 | tyajāmi kāma tvāṃ caiva yac ca kiṃ cit priyaṃ tava
tavāhaṃ sukham anvicchann ātmany upalabhe sukham |
25 | kāma jānāmi te mūlaṃ saṃkalpāt kila jāyase
na tvāṃ saṃkalpayiṣyāmi samūlo na bhaviṣyasi |
26 | īhā dhanasya na sukhā labdhvā cintā ca bhūyasī
labdhanāśo yathā mṛtyur labdhaṃ bhavati vā na vā |
27 | paretya yo na labhate tato duḥkhataraṃ nu kim
na ca tuṣyati labdhena bhūya eva ca mārgati |
28 | anutarṣula evārthaḥ svādu gāṅgam ivodakam
madvilāpanam etat tu pratibuddho 'smi saṃtyaja |
29 | ya imaṃ māmakaṃ dehaṃ bhūtagrāmaḥ samāśritaḥ
sa yātv ito yathākāmaṃ vasatāṃ vā yathāsukham |
30 | na yuṣmāsv iha me prītiḥ kāmalobhānusāriṣu
tasmād utsṛjya sarvān vaḥ satyam evāśrayāmy aham |
31 | sarvabhūtāny ahaṃ dehe paśyan manasi cātmanaḥ
yoge buddhiṃ śrute sattvaṃ mano brahmaṇi dhārayan |
32 | vihariṣyāmy anāsaktaḥ sukhī lokān nirāmayaḥ
yathā mā tvaṃ punar naivaṃ duḥkheṣu praṇidhāsyasi |
33 | tvayā hi me praṇunnasya gatir anyā na vidyate
tṛṣṇāśokaśramāṇāṃ hi tvaṃ kāma prabhavaḥ sadā |
34 | dhananāśo 'dhikaṃ duḥkhaṃ manye sarvamahattaram
jñātayo hy avamanyante mitrāṇi ca dhanacyutam |
35 | avajñānasahasrais tu doṣāḥ kaṣṭatarādhane
dhane sukhakalā yā ca sāpi duḥkhair vidhīyate |
36 | dhanam asyeti puruṣaṃ purā nighnanti dasyavaḥ
kliśyanti vividhair daṇḍair nityam udvejayanti ca |
37 | mandalolupatā duḥkham iti buddhaṃ cirān mayā
yad yad ālambase kāma tat tad evānurudhyase |
38 | atattvajño 'si bālaś ca dustoṣo 'pūraṇo 'nalaḥ
naiva tvaṃ vettha sulabhaṃ naiva tvaṃ vettha durlabham |
39 | pātālam iva duṣpūro māṃ duḥkhair yoktum icchasi
nāham adya samāveṣṭuṃ śakyaḥ kāma punas tvayā |
40 | nirvedam aham āsādya dravyanāśād yadṛcchayā
nirvṛtiṃ paramāṃ prāpya nādya kāmān vicintaye |
41 | atikleśān sahāmīha nāhaṃ budhyāmy abuddhimān
nikṛto dhananāśena śaye sarvāṅgavijvaraḥ |
42 | parityajāmi kāma tvāṃ hitvā sarvamanogatīḥ
na tvaṃ mayā punaḥ kāma nasyoteneva raṃsyase |
43 | kṣamiṣye 'kṣamamāṇānāṃ na hiṃsiṣye ca hiṃsitaḥ
dveṣyamuktaḥ priyaṃ vakṣyāmy anādṛtya tad apriyam |
44 | tṛptaḥ svasthendriyo nityaṃ yathālabdhena vartayan
na sakāmaṃ kariṣyāmi tvām ahaṃ śatrum ātmanaḥ |
45 | nirvedaṃ nirvṛtiṃ tṛptiṃ śāntiṃ satyaṃ damaṃ kṣamām
sarvabhūtadayāṃ caiva viddhi māṃ śaraṇāgatam |
46 | tasmāt kāmaś ca lobhaś ca tṛṣṇā kārpaṇyam eva ca
tyajantu māṃ pratiṣṭhantaṃ sattvastho hy asmi sāṃpratam |
47 | prahāya kāmaṃ lobhaṃ ca krodhaṃ pāruṣyam eva ca
nādya lobhavaśaṃ prāpto duḥkhaṃ prāpsyāmy anātmavān |
48 | yad yat tyajati kāmānāṃ tat sukhasyābhipūryate
kāmasya vaśago nityaṃ duḥkham eva prapadyate |
49 | kāmān vyudasya dhunute yat kiṃ cit puruṣo rajaḥ
kāmakrodhodbhavaṃ duḥkham ahrīr aratir eva ca |
50 | eṣa brahmapraviṣṭo 'haṃ grīṣme śītam iva hradam
śāmyāmi parinirvāmi sukham āse ca kevalam |
51 | yac ca kāmasukhaṃ loke yac ca divyaṃ mahat sukham
tṛṣṇākṣayasukhasyaite nārhataḥ ṣoḍaśīṃ kalām |
52 | ātmanā saptamaṃ kāmaṃ hatvā śatrum ivottamam
prāpyāvadhyaṃ brahmapuraṃ rājeva syām ahaṃ sukhī |
53 | etāṃ buddhiṃ samāsthāya maṅkir nirvedam āgataḥ
sarvān kāmān parityajya prāpya brahma mahat sukham |
54 | damyanāśakṛte maṅkir amaratvaṃ kilāgamat
acchinat kāmamūlaṃ sa tena prāpa mahat sukham |
55 | atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam
gītaṃ videharājena janakena praśāmyatā |
56 | anantaṃ bata me vittaṃ yasya me nāsti kiṃ cana
mithilāyāṃ pradīptāyāṃ na me dahyati kiṃ cana |
57 | atraivodāharantīmaṃ bodhyasya padasaṃcayam
nirvedaṃ prati vinyastaṃ pratibodha yudhiṣṭhira |
58 | bodhyaṃ dāntam ṛṣiṃ rājā nahuṣaḥ paryapṛcchata
nirvedāc chāntim āpannaṃ śāntaṃ prajñānatarpitam |
59 | upadeśaṃ mahāprājña śamasyopadiśasva me
kāṃ buddhiṃ samanudhyāya śāntaś carasi nirvṛtaḥ |
60 | bodhya uvāca |
60 | upadeśena vartāmi nānuśāsmīha kaṃ cana
lakṣaṇaṃ tasya vakṣye 'haṃ tat svayaṃ pravimṛśyatām |
61 | piṅgalā kuraraḥ sarpaḥ sāraṅgānveṣaṇaṃ vane
iṣukāraḥ kumārī ca ṣaḍ ete guravo mama |