Book 12 Chapter 169 | |
1 | yudhiṣṭhira uvāca |
1 | atikrāmati kāle 'smin sarvabhūtakṣayāvahe
kiṃ śreyaḥ pratipadyeta tan me brūhi pitāmaha |
2 | bhīṣma uvāca |
2 | atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam
pituḥ putreṇa saṃvādaṃ tan nibodha yudhiṣṭhira |
3 | dvijāteḥ kasya cit pārtha svādhyāyaniratasya vai
babhūva putro medhāvī medhāvī nāma nāmataḥ |
4 | so 'bravīt pitaraṃ putraḥ svādhyāyakaraṇe ratam
mokṣadharmārthakuśalo lokatattvavicakṣaṇaḥ |
5 |
dhīraḥ kiṃ svit tāta kuryāt prajānan; kṣipraṃ hy āyur bhraśyate mānavānām
pitas tad ācakṣva yathārthayogaṃ; mamānupūrvyā yena dharmaṃ careyam |
6 | pitovāca |
6 | vedān adhītya brahmacaryeṇa putra; putrān icchet pāvanārthaṃ pitṝṇām
agnīn ādhāya vidhivac ceṣṭayajño; vanaṃ praviśyātha munir bubhūṣet |
7 | putra uvāca |
7 | evam abhyāhate loke samantāt parivārite
amoghāsu patantīṣu kiṃ dhīra iva bhāṣase |
8 | pitovāca |
8 | katham abhyāhato lokaḥ kena vā parivāritaḥ
amoghāḥ kāḥ patantīha kiṃ nu bhīṣayasīva mām |
9 | putra uvāca |
9 | mṛtyunābhyāhato loko jarayā parivāritaḥ
ahorātrāḥ patanty ete nanu kasmān na budhyase |
10 | yadāham etaj jānāmi na mṛtyus tiṣṭhatīti ha
so 'haṃ kathaṃ pratīkṣiṣye jālenāpihitaś caran |
11 | rātryāṃ rātryāṃ vyatītāyām āyur alpataraṃ yadā
gādhodake matsya iva sukhaṃ vindeta kas tadā tad eva vandhyaṃ divasam iti vidyād vicakṣaṇaḥ |
12 | anavāpteṣu kāmeṣu mṛtyur abhyeti mānavam
śaṣpāṇīva vicinvantam anyatragatamānasam vṛkīvoraṇam āsādya mṛtyur ādāya gacchati |
13 | adyaiva kuru yac chreyo mā tvā kālo 'tyagād ayam
akṛteṣv eva kāryeṣu mṛtyur vai saṃprakarṣati |
14 | śvaḥkāryam adya kurvīta pūrvāhṇe cāparāhṇikam
na hi pratīkṣate mṛtyuḥ kṛtaṃ vāsya na vā kṛtam ko hi jānāti kasyādya mṛtyusenā nivekṣyate |
15 | yuvaiva dharmaśīlaḥ syād animittaṃ hi jīvitam
kṛte dharme bhavet kīrtir iha pretya ca vai sukham |
16 | mohena hi samāviṣṭaḥ putradārārtham udyataḥ
kṛtvā kāryam akāryaṃ vā puṣṭim eṣāṃ prayacchati |
17 | taṃ putrapaśusaṃmattaṃ vyāsaktamanasaṃ naram
suptaṃ vyāghraṃ mahaugho vā mṛtyur ādāya gacchati |
18 | saṃcinvānakam evaikaṃ kāmānām avitṛptakam
vyāghraḥ paśum ivādāya mṛtyur ādāya gacchati |
19 | idaṃ kṛtam idaṃ kāryam idam anyat kṛtākṛtam
evam īhāsukhāsaktaṃ kṛtāntaḥ kurute vaśe |
20 | kṛtānāṃ phalam aprāptaṃ karmaṇāṃ phalasaṅginam
kṣetrāpaṇagṛhāsaktaṃ mṛtyur ādāya gacchati |
21 | mṛtyur jarā ca vyādhiś ca duḥkhaṃ cānekakāraṇam
anuṣaktaṃ yadā dehe kiṃ svastha iva tiṣṭhasi |
22 | jātam evāntako 'ntāya jarā cānveti dehinam
anuṣaktā dvayenaite bhāvāḥ sthāvarajaṅgamāḥ |
23 | mṛtyor vā gṛham evaitad yā grāme vasato ratiḥ
devānām eṣa vai goṣṭho yad araṇyam iti śrutiḥ |
24 | nibandhanī rajjur eṣā yā grāme vasato ratiḥ
chittvaināṃ sukṛto yānti naināṃ chindanti duṣkṛtaḥ |
25 | na hiṃsayati yaḥ prāṇān manovākkāyahetubhiḥ
jīvitārthāpanayanaiḥ karmabhir na sa badhyate |
26 | na mṛtyusenām āyāntīṃ jātu kaś cit prabādhate
ṛte satyam asaṃtyājyaṃ satye hy amṛtam āśritam |
27 | tasmāt satyavratācāraḥ satyayogaparāyaṇaḥ
satyārāmaḥ samo dāntaḥ satyenaivāntakaṃ jayet |
28 | amṛtaṃ caiva mṛtyuś ca dvayaṃ dehe pratiṣṭhitam
mṛtyum āpadyate mohāt satyenāpadyate 'mṛtam |
29 | so 'haṃ hy ahiṃsraḥ satyārthī kāmakrodhabahiṣkṛtaḥ
samaduḥkhasukhaḥ kṣemī mṛtyuṃ hāsyāmy amartyavat |
30 | śāntiyajñarato dānto brahmayajñe sthito muniḥ
vāṅmanaḥkarmayajñaś ca bhaviṣyāmy udagāyane |
31 | paśuyajñaiḥ kathaṃ hiṃsrair mādṛśo yaṣṭum arhati
antavadbhir uta prājñaḥ kṣatrayajñaiḥ piśācavat |
32 | yasya vāṅmanasī syātāṃ samyak praṇihite sadā
tapas tyāgaś ca yogaś ca sa vai sarvam avāpnuyāt |
33 | nāsti vidyāsamaṃ cakṣur nāsti vidyāsamaṃ balam
nāsti rāgasamaṃ duḥkhaṃ nāsti tyāgasamaṃ sukham |
34 | ātmany evātmanā jāta ātmaniṣṭho 'prajo 'pi vā
ātmany eva bhaviṣyāmi na māṃ tārayati prajā |
35 | naitādṛśaṃ brāhmaṇasyāsti vittaṃ; yathaikatā samatā satyatā ca
śīle sthitir daṇḍanidhānam ārjavaṃ; tatas tataś coparamaḥ kriyābhyaḥ |
36 | kiṃ te dhanair bāndhavair vāpi kiṃ te; kiṃ te dārair brāhmaṇa yo mariṣyasi
ātmānam anviccha guhāṃ praviṣṭaṃ; pitāmahas te kva gataḥ pitā ca |
37 | bhīṣma uvāca |
37 | putrasyaitad vacaḥ śrutvā tathākārṣīt pitā nṛpa
tathā tvam api vartasva satyadharmaparāyaṇaḥ |