Book 12 Chapter 168 | |
1 | yudhiṣṭhira uvāca |
1 | dharmāḥ pitāmahenoktā rājadharmāśritāḥ śubhāḥ
dharmam āśramiṇāṃ śreṣṭhaṃ vaktum arhasi pārthiva |
2 | bhīṣma uvāca |
2 | sarvatra vihito dharmaḥ svargyaḥ satyaphalaṃ tapaḥ
bahudvārasya dharmasya nehāsti viphalā kriyā |
3 | yasmin yasmiṃs tu vinaye yo yo yāti viniścayam
sa tam evābhijānāti nānyaṃ bharatasattama |
4 | yathā yathā ca paryeti lokatantram asāravat
tathā tathā virāgo 'tra jāyate nātra saṃśayaḥ |
5 | evaṃ vyavasite loke bahudoṣe yudhiṣṭhira
ātmamokṣanimittaṃ vai yateta matimān naraḥ |
6 | yudhiṣṭhira uvāca |
6 | naṣṭe dhane vā dāre vā putre pitari vā mṛte
yayā buddhyā nudec chokaṃ tan me brūhi pitāmaha |
7 | bhīṣma uvāca |
7 | naṣṭe dhane vā dāre vā putre pitari vā mṛte
aho duḥkham iti dhyāyañ śokasyāpacitiṃ caret |
8 | atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam
yathā senajitaṃ vipraḥ kaś cid ity abravīd vacaḥ |
9 | putraśokābhisaṃtaptaṃ rājānaṃ śokavihvalam
viṣaṇṇavadanaṃ dṛṣṭvā vipro vacanam abravīt |
10 | kiṃ nu khalv asi mūḍhas tvaṃ śocyaḥ kim anuśocasi
yadā tvām api śocantaḥ śocyā yāsyanti tāṃ gatim |
11 | tvaṃ caivāhaṃ ca ye cānye tvāṃ rājan paryupāsate
sarve tatra gamiṣyāmo yata evāgatā vayam |
12 | senajid uvāca |
12 | kā buddhiḥ kiṃ tapo vipra kaḥ samādhis tapodhana
kiṃ jñānaṃ kiṃ śrutaṃ vā te yat prāpya na viṣīdasi |
13 | brāhmaṇa uvāca |
13 | paśya bhūtāni duḥkhena vyatiṣaktāni sarvaśaḥ
ātmāpi cāyaṃ na mama sarvā vā pṛthivī mama |
14 | yathā mama tathānyeṣām iti buddhyā na me vyathā
etāṃ buddhim ahaṃ prāpya na prahṛṣye na ca vyathe |
15 | yathā kāṣṭhaṃ ca kāṣṭhaṃ ca sameyātāṃ mahodadhau
sametya ca vyapeyātāṃ tadvad bhūtasamāgamaḥ |
16 | evaṃ putrāś ca pautrāś ca jñātayo bāndhavās tathā
teṣu sneho na kartavyo viprayogo hi tair dhruvam |
17 | adarśanād āpatitaḥ punaś cādarśanaṃ gataḥ
na tvāsau veda na tvaṃ taṃ kaḥ san kam anuśocasi |
18 | tṛṣṇārtiprabhavaṃ duḥkhaṃ duḥkhārtiprabhavaṃ sukham
sukhāt saṃjāyate duḥkham evam etat punaḥ punaḥ sukhasyānantaraṃ duḥkhaṃ duḥkhasyānantaraṃ sukham |
19 | sukhāt tvaṃ duḥkham āpannaḥ punar āpatsyase sukham
na nityaṃ labhate duḥkhaṃ na nityaṃ labhate sukham |
20 | nālaṃ sukhāya suhṛdo nālaṃ duḥkhāya śatravaḥ
na ca prajñālam arthānāṃ na sukhānām alaṃ dhanam |
21 | na buddhir dhanalābhāya na jāḍyam asamṛddhaye
lokaparyāyavṛttāntaṃ prājño jānāti netaraḥ |
22 | buddhimantaṃ ca mūḍhaṃ ca śūraṃ bhīruṃ jaḍaṃ kavim
durbalaṃ balavantaṃ ca bhāginaṃ bhajate sukham |
23 | dhenur vatsasya gopasya svāminas taskarasya ca
payaḥ pibati yas tasyā dhenus tasyeti niścayaḥ |
24 | ye ca mūḍhatamā loke ye ca buddheḥ paraṃ gatāḥ
te narāḥ sukham edhante kliśyaty antarito janaḥ |
25 | antyeṣu remire dhīrā na te madhyeṣu remire
antyaprāptiṃ sukhām āhur duḥkham antaram antayoḥ |
26 | ye tu buddhisukhaṃ prāptā dvaṃdvātītā vimatsarāḥ
tān naivārthā na cānarthā vyathayanti kadā cana |
27 | atha ye buddhim aprāptā vyatikrāntāś ca mūḍhatām
te 'tivelaṃ prahṛṣyanti saṃtāpam upayānti ca |
28 | nityapramuditā mūḍhā divi devagaṇā iva
avalepena mahatā paridṛbdhā vicetasaḥ |
29 | sukhaṃ duḥkhāntam ālasyaṃ duḥkhaṃ dākṣyaṃ sukhodayam
bhūtiś caiva śriyā sārdhaṃ dakṣe vasati nālase |
30 | sukhaṃ vā yadi vā duḥkhaṃ dveṣyaṃ vā yadi vā priyam
prāptaṃ prāptam upāsīta hṛdayenāparājitaḥ |
31 | śokasthānasahasrāṇi harṣasthānaśatāni ca
divase divase mūḍham āviśanti na paṇḍitam |
32 | buddhimantaṃ kṛtaprajñaṃ śuśrūṣum anasūyakam
dāntaṃ jitendriyaṃ cāpi śoko na spṛśate naram |
33 | etāṃ buddhiṃ samāsthāya guptacittaś cared budhaḥ
udayāstamayajñaṃ hi na śokaḥ spraṣṭum arhati |
34 | yannimittaṃ bhavec chokas trāso vā duḥkham eva vā
āyāso vā yatomūlas tad ekāṅgam api tyajet |
35 | yad yat tyajati kāmānāṃ tat sukhasyābhipūryate
kāmānusārī puruṣaḥ kāmān anu vinaśyati |
36 | yac ca kāmasukhaṃ loke yac ca divyaṃ mahat sukham
tṛṣṇākṣayasukhasyaite nārhataḥ ṣoḍaśīṃ kalām |
37 | pūrvadehakṛtaṃ karma śubhaṃ vā yadi vāśubham
prājñaṃ mūḍhaṃ tathā śūraṃ bhajate yādṛśaṃ kṛtam |
38 | evam eva kilaitāni priyāṇy evāpriyāṇi ca
jīveṣu parivartante duḥkhāni ca sukhāni ca |
39 | tad evaṃ buddhim āsthāya sukhaṃ jīved guṇānvitaḥ
sarvān kāmāñ jugupseta saṅgān kurvīta pṛṣṭhataḥ vṛtta eṣa hṛdi prauḍho mṛtyur eṣa manomayaḥ |
40 | yadā saṃharate kāmān kūrmo 'ṅgānīva sarvaśaḥ
tadātmajyotir ātmā ca ātmany eva prasīdati |
41 | kiṃ cid eva mamatvena yadā bhavati kalpitam
tad eva paritāpārthaṃ sarvaṃ saṃpadyate tadā |
42 | na bibheti yadā cāyaṃ yadā cāsmān na bibhyati
yadā necchati na dveṣṭi brahma saṃpadyate tadā |
43 | ubhe satyānṛte tyaktvā śokānandau bhayābhaye
priyāpriye parityajya praśāntātmā bhaviṣyasi |
44 | yadā na kurute dhīraḥ sarvabhūteṣu pāpakam
karmaṇā manasā vācā brahma saṃpadyate tadā |
45 | yā dustyajā durmatibhir yā na jīryati jīryataḥ
yo 'sau prāṇāntiko rogas tāṃ tṛṣṇāṃ tyajataḥ sukham |
46 | atra piṅgalayā gītā gāthāḥ śrūyanti pārthiva
yathā sā kṛcchrakāle 'pi lebhe dharmaṃ sanātanam |
47 | saṃkete piṅgalā veśyā kāntenāsīd vinākṛtā
atha kṛcchragatā śāntāṃ buddhim āsthāpayat tadā |
48 | piṅgalovāca |
48 | unmattāham anunmattaṃ kāntam anvavasaṃ ciram
antike ramaṇaṃ santaṃ nainam adhyagamaṃ purā |
49 | ekasthūṇaṃ navadvāram apidhāsyāmy agārakam
kā hi kāntam ihāyāntam ayaṃ kānteti maṃsyate |
50 | akāmāḥ kāmarūpeṇa dhūrtā narakarūpiṇaḥ
na punar vañcayiṣyanti pratibuddhāsmi jāgṛmi |
51 | anartho 'pi bhavaty artho daivāt pūrvakṛtena vā
saṃbuddhāhaṃ nirākārā nāham adyājitendriyā |
52 | sukhaṃ nirāśaḥ svapiti nairāśyaṃ paramaṃ sukham
āśām anāśāṃ kṛtvā hi sukhaṃ svapiti piṅgalā |
53 | bhīṣma uvāca |
53 | etaiś cānyaiś ca viprasya hetumadbhiḥ prabhāṣitaiḥ
paryavasthāpito rājā senajin mumude sukham |