Book 12 Chapter 162 | |
1 | yudhiṣṭhira uvāca |
1 | pitāmaha mahāprājña kurūṇāṃ kīrtivardhana
praśnaṃ kaṃ cit pravakṣyāmi tan me vyākhyātum arhasi |
2 | kīdṛśā mānavāḥ saumyāḥ kaiḥ prītiḥ paramā bhavet
āyatyāṃ ca tadātve ca ke kṣamās tān vadasva me |
3 | na hi tatra dhanaṃ sphītaṃ na ca saṃbandhibāndhavāḥ
tiṣṭhanti yatra suhṛdas tiṣṭhantīti matir mama |
4 | durlabho hi suhṛc chrotā durlabhaś ca hitaḥ suhṛt
etad dharmabhṛtāṃ śreṣṭha sarvaṃ vyākhyātum arhasi |
5 | bhīṣma uvāca |
5 | saṃdheyān puruṣān rājann asaṃdheyāṃś ca tattvataḥ
vadato me nibodha tvaṃ nikhilena yudhiṣṭhira |
6 | lubdhaḥ krūras tyaktadharmā nikṛtaḥ śaṭha eva ca
kṣudraḥ pāpasamācāraḥ sarvaśaṅkī tathālasaḥ |
7 | dīrghasūtro 'nṛjuḥ kaṣṭo gurudārapradharṣakaḥ
vyasane yaḥ parityāgī durātmā nirapatrapaḥ |
8 | sarvataḥ pāpadarśī ca nāstiko vedanindakaḥ
saṃprakīrṇendriyo loke yaḥ kāmanirataś caret |
9 | asatyo lokavidviṣṭaḥ samaye cānavasthitaḥ
piśuno 'thākṛtaprajño matsarī pāpaniścayaḥ |
10 | duḥśīlo 'thākṛtātmā ca nṛśaṃsaḥ kitavas tathā
mitrair arthakṛtī nityam icchaty arthaparaś ca yaḥ |
11 | vahataś ca yathāśakti yo na tuṣyati mandadhīḥ
amitram iva yo bhuṅkte sadā mitraṃ nararṣabha |
12 | asthānakrodhano yaś ca akasmāc ca virajyate
suhṛdaś caiva kalyāṇān āśu tyajati kilbiṣī |
13 | alpe 'py apakṛte mūḍhas tathājñānāt kṛte 'pi ca
kāryopasevī mitreṣu mitradveṣī narādhipa |
14 | śatrur mitramukho yaś ca jihmaprekṣī vilobhanaḥ
na rajyati ca kalyāṇe yas tyajet tādṛśaṃ naram |
15 | pānapo dveṣaṇaḥ krūro nirghṛṇaḥ paruṣas tathā
paropatāpī mitradhruk tathā prāṇivadhe rataḥ |
16 | kṛtaghnaś cādhamo loke na saṃdheyaḥ kathaṃ cana
chidrānveṣī na saṃdheyaḥ saṃdheyān api me śṛṇu |
17 | kulīnā vākyasaṃpannā jñānavijñānakovidāḥ
mitrajñāś ca kṛtajñāś ca sarvajñāḥ śokavarjitāḥ |
18 | mādhuryaguṇasaṃpannāḥ satyasaṃdhā jitendriyāḥ
vyāyāmaśīlāḥ satataṃ bhṛtaputrāḥ kulodgatāḥ |
19 | rūpavanto guṇopetās tathālubdhā jitaśramāḥ
doṣair viyuktāḥ prathitais te grāhyāḥ pārthivena ha |
20 | yathāśaktisamācārāḥ santas tuṣyanti hi prabho
nāsthāne krodhavantaś ca na cākasmād virāgiṇaḥ |
21 | viraktāś ca na ruṣyanti manasāpy arthakovidāḥ
ātmānaṃ pīḍayitvāpi suhṛtkāryaparāyaṇāḥ na virajyanti mitrebhyo vāso raktam ivāvikam |
22 | doṣāṃś ca lobhamohādīn artheṣu yuvatiṣv atha
na darśayanti suhṛdāṃ viśvastā bandhuvatsalāḥ |
23 | loṣṭakāñcanatulyārthāḥ suhṛtsv aśaṭhabuddhayaḥ
ye caranty anabhīmānā nisṛṣṭārthavibhūṣaṇāḥ saṃgṛhṇantaḥ parijanaṃ svāmyarthaparamāḥ sadā |
24 | īdṛśaiḥ puruṣaśreṣṭhaiḥ saṃdhiṃ yaḥ kurute nṛpaḥ
tasya vistīryate rāṣṭraṃ jyotsnā grahapater iva |
25 | śāstranityā jitakrodhā balavanto raṇapriyāḥ
kṣāntāḥ śīlaguṇopetāḥ saṃdheyāḥ puruṣottamāḥ |
26 | ye ca doṣasamāyuktā narāḥ proktā mayānagha
teṣām apy adhamo rājan kṛtaghno mitraghātakaḥ tyaktavyaḥ sa durācāraḥ sarveṣām iti niścayaḥ |
27 | yudhiṣṭhira uvāca |
27 | vistareṇārthasaṃbandhaṃ śrotum icchāmi pārthiva
mitradrohī kṛtaghnaś ca yaḥ proktas taṃ ca me vada |
28 | bhīṣma uvāca |
28 | hanta te vartayiṣye 'ham itihāsaṃ purātanam
udīcyāṃ diśi yad vṛttaṃ mleccheṣu manujādhipa |
29 | brāhmaṇo madhyadeśīyaḥ kṛṣṇāṅgo brahmavarjitaḥ
grāmaṃ prekṣya janākīrṇaṃ prāviśad bhaikṣakāṅkṣayā |
30 | tatra dasyur dhanayutaḥ sarvavarṇaviśeṣavit
brahmaṇyaḥ satyasaṃdhaś ca dāne ca nirato 'bhavat |
31 | tasya kṣayam upāgamya tato bhikṣām ayācata
pratiśrayaṃ ca vāsārthaṃ bhikṣāṃ caivātha vārṣikīm |
32 | prādāt tasmai sa viprāya vastraṃ ca sadṛśaṃ navam
nārīṃ cāpi vayopetāṃ bhartrā virahitāṃ tadā |
33 | etat saṃprāpya hṛṣṭātmā dasyoḥ sarvaṃ dvijas tadā
tasmin gṛhavare rājaṃs tayā reme sa gautamaḥ |
34 | kuṭumbārtheṣu dasyoḥ sa sāhāyyaṃ cāpy athākarot
tatrāvasat so 'tha varṣāḥ samṛddhe śabarālaye bāṇavedhye paraṃ yatnam akaroc caiva gautamaḥ |
35 | vakrāṅgāṃs tu sa nityaṃ vai sarvato bāṇagocare
jaghāna gautamo rājan yathā dasyugaṇas tathā |
36 | hiṃsāparo ghṛṇāhīnaḥ sadā prāṇivadhe rataḥ
gautamaḥ saṃnikarṣeṇa dasyubhiḥ samatām iyāt |
37 | tathā tu vasatas tasya dasyugrāme sukhaṃ tadā
agacchan bahavo māsā nighnataḥ pakṣiṇo bahūn |
38 | tataḥ kadā cid aparo dvijas taṃ deśam āgamat
jaṭī cīrājinadharaḥ svādhyāyaparamaḥ śuciḥ |
39 | vinīto niyatāhāro brahmaṇyo vedapāragaḥ
sabrahmacārī taddeśyaḥ sakhā tasyaiva supriyam taṃ dasyugrāmam agamad yatrāsau gautamo 'bhavat |
40 | sa tu vipragṛhānveṣī śūdrānnaparivarjakaḥ
grāme dasyujanākīrṇe vyacarat sarvatodiśam |
41 | tataḥ sa gautamagṛhaṃ praviveśa dvijottamaḥ
gautamaś cāpi saṃprāptas tāv anyonyena saṃgatau |
42 | vakrāṅgabhārahastaṃ taṃ dhanuṣpāṇiṃ kṛtāgasam
rudhireṇāvasiktāṅgaṃ gṛhadvāram upāgatam |
43 | taṃ dṛṣṭvā puruṣādābham apadhvastaṃ kṣayāgatam
abhijñāya dvijo vrīḍām agamad vākyam āha ca |
44 | kim idaṃ kuruṣe mauḍhyād vipras tvaṃ hi kulodgataḥ
madhyadeśaparijñāto dasyubhāvaṃ gataḥ katham |
45 | pūrvān smara dvijāgryāṃs tān prakhyātān vedapāragān
yeṣāṃ vaṃśe 'bhijātas tvam īdṛśaḥ kulapāṃsanaḥ |
46 | avabudhyātmanātmānaṃ satyaṃ śīlaṃ śrutaṃ damam
anukrośaṃ ca saṃsmṛtya tyaja vāsam imaṃ dvija |
47 | evam uktaḥ sa suhṛdā tadā tena hitaiṣiṇā
pratyuvāca tato rājan viniścitya tadārtavat |
48 | adhano 'smi dvijaśreṣṭha na ca vedavid apy aham
vṛttyartham iha saṃprāptaṃ viddhi māṃ dvijasattama |
49 | tvaddarśanāt tu viprarṣe kṛtārthaṃ vedmy ahaṃ dvija
ātmānaṃ saha yāsyāvaḥ śvo vasādyeha śarvarīm |