Book 12 Chapter 161 | |
1 | vaiśaṃpāyana uvāca |
1 | ity uktavati bhīṣme tu tūṣṇīṃbhūte yudhiṣṭhiraḥ
papracchāvasaraṃ gatvā bhrātṝn vidurapañcamān |
2 | dharme cārthe ca kāme ca lokavṛttiḥ samāhitā
teṣāṃ garīyān katamo madhyamaḥ ko laghuś ca kaḥ |
3 | kasmiṃś cātmā niyantavyas trivargavijayāya vai
saṃtuṣṭā naiṣṭhikaṃ vākyaṃ yathāvad vaktum arhatha |
4 | tato 'rthagatitattvajñaḥ prathamaṃ pratibhānavān
jagāda viduro vākyaṃ dharmaśāstram anusmaran |
5 | bāhuśrutyaṃ tapas tyāgaḥ śraddhā yajñakriyā kṣamā
bhāvaśuddhir dayā satyaṃ saṃyamaś cātmasaṃpadaḥ |
6 | etad evābhipadyasva mā te bhūc calitaṃ manaḥ
etan mūlau hi dharmārthāv etad ekapadaṃ hitam |
7 | dharmeṇaivarṣayas tīrṇā dharme lokāḥ pratiṣṭhitāḥ
dharmeṇa devā divigā dharme cārthaḥ samāhitaḥ |
8 | dharmo rājan guṇaśreṣṭho madhyamo hy artha ucyate
kāmo yavīyān iti ca pravadanti manīṣiṇaḥ tasmād dharmapradhānena bhavitavyaṃ yatātmanā |
9 | samāptavacane tasminn arthaśāstraviśāradaḥ
pārtho vākyārthatattvajño jagau vākyam atandritaḥ |
10 | karmabhūmir iyaṃ rājann iha vārttā praśasyate
kṛṣivāṇijyagorakṣyaṃ śilpāni vividhāni ca |
11 | artha ity eva sarveṣāṃ karmaṇām avyatikramaḥ
na ṛte 'rthena vartete dharmakāmāv iti śrutiḥ |
12 | vijayī hy arthavān dharmam ārādhayitum uttamam
kāmaṃ ca carituṃ śakto duṣprāpam akṛtātmabhiḥ |
13 | arthasyāvayavāv etau dharmakāmāv iti śrutiḥ
arthasiddhyā hi nirvṛttāv ubhāv etau bhaviṣyataḥ |
14 | udbhūtārthaṃ hi puruṣaṃ viśiṣṭatarayonayaḥ
brahmāṇam iva bhūtāni satataṃ paryupāsate |
15 | jaṭājinadharā dāntāḥ paṅkadigdhā jitendriyāḥ
muṇḍā nistantavaś cāpi vasanty arthārthinaḥ pṛthak |
16 | kāṣāyavasanāś cānye śmaśrulā hrīsusaṃvṛtāḥ
vidvāṃsaś caiva śāntāś ca muktāḥ sarvaparigrahaiḥ |
17 | arthārthinaḥ santi ke cid apare svargakāṅkṣiṇaḥ
kulapratyāgamāś caike svaṃ svaṃ mārgam anuṣṭhitāḥ |
18 | āstikā nāstikāś caiva niyatāḥ saṃyame pare
aprajñānaṃ tamobhūtaṃ prajñānaṃ tu prakāśatā |
19 | bhṛtyān bhogair dviṣo daṇḍair yo yojayati so 'rthavān
etan matimatāṃ śreṣṭha mataṃ mama yathātatham anayos tu nibodha tvaṃ vacanaṃ vākyakaṇṭhayoḥ |
20 | tato dharmārthakuśalau mādrīputrāv anantaram
nakulaḥ sahadevaś ca vākyaṃ jagadatuḥ param |
21 | āsīnaś ca śayānaś ca vicarann api ca sthitaḥ
arthayogaṃ dṛḍhaṃ kuryād yogair uccāvacair api |
22 | asmiṃs tu vai susaṃvṛtte durlabhe paramapriye
iha kāmān avāpnoti pratyakṣaṃ nātra saṃśayaḥ |
23 | yo 'rtho dharmeṇa saṃyukto dharmo yaś cārthasaṃyutaḥ
madhv ivāmṛtasaṃyuktaṃ tasmād etau matāv iha |
24 | anarthasya na kāmo 'sti tathārtho 'dharmiṇaḥ kutaḥ
tasmād udvijate loko dharmārthād yo bahiṣkṛtaḥ |
25 | tasmād dharmapradhānena sādhyo 'rthaḥ saṃyatātmanā
viśvasteṣu ca bhūteṣu kalpate sarva eva hi |
26 | dharmaṃ samācaret pūrvaṃ tathārthaṃ dharmasaṃyutam
tataḥ kāmaṃ caret paścāt siddhārthasya hi tat phalam |
27 | virematus tu tad vākyam uktvā tāv aśvinoḥ sutau
bhīmasenas tadā vākyam idaṃ vaktuṃ pracakrame |
28 | nākāmaḥ kāmayaty arthaṃ nākāmo dharmam icchati
nākāmaḥ kāmayāno 'sti tasmāt kāmo viśiṣyate |
29 | kāmena yuktā ṛṣayas tapasy eva samāhitāḥ
palāśaphalamūlāśā vāyubhakṣāḥ susaṃyatāḥ |
30 | vedopavādeṣv apare yuktāḥ svādhyāyapāragāḥ
śrāddhayajñakriyāyāṃ ca tathā dānapratigrahe |
31 | vaṇijaḥ karṣakā gopāḥ kāravaḥ śilpinas tathā
daivakarmakṛtaś caiva yuktāḥ kāmena karmasu |
32 | samudraṃ cāviśanty anye narāḥ kāmena saṃyutāḥ
kāmo hi vividhākāraḥ sarvaṃ kāmena saṃtatam |
33 | nāsti nāsīn nābhaviṣyad bhūtaṃ kāmātmakāt param
etat sāraṃ mahārāja dharmārthāv atra saṃśritau |
34 | navanītaṃ yathā dadhnas tathā kāmo 'rthadharmataḥ
śreyas tailaṃ ca piṇyākād dhṛtaṃ śreya udaśvitaḥ |
35 | śreyaḥ puṣpaphalaṃ kāṣṭhāt kāmo dharmārthayor varaḥ
puṣpato madhv iva rasaḥ kāmāt saṃjāyate sukham |
36 | sucāruveṣābhir alaṃkṛtābhir; madotkaṭābhiḥ priyavādinībhiḥ
ramasva yoṣābhir upetya kāmaṃ; kāmo hi rājaṃs tarasābhipātī |
37 | buddhir mamaiṣā pariṣat sthitasya; mā bhūd vicāras tava dharmaputra
syāt saṃhitaṃ sadbhir aphalgusāraṃ; sametya vākyaṃ param ānṛśaṃsyam |
38 | dharmārthakāmāḥ samam eva sevyā; yas tv ekasevī sa naro jaghanyaḥ
dvayos tu dakṣaṃ pravadanti madhyaṃ; sa uttamo yo niratas trivarge |
39 | prājñaḥ suhṛc candanasāralipto; vicitramālyābharaṇair upetaḥ
tato vacaḥ saṃgrahavigraheṇa; proktvā yavīyān virarāma bhīmaḥ |
40 | tato muhūrtād atha dharmarājo; vākyāni teṣām anucintya samyak
uvāca vācāvitathaṃ smayan vai; bahuśruto dharmabhṛtāṃ variṣṭhaḥ |
41 | niḥsaṃśayaṃ niścitadharmaśāstrāḥ; sarve bhavanto viditapramāṇāḥ
vijñātukāmasya mameha vākyam; uktaṃ yad vai naiṣṭhikaṃ tac chrutaṃ me iha tv avaśyaṃ gadato mamāpi; vākyaṃ nibodhadhvam ananyabhāvāḥ |
42 | yo vai na pāpe nirato na puṇye; nārthe na dharme manujo na kāme
vimuktadoṣaḥ samaloṣṭakāñcanaḥ; sa mucyate duḥkhasukhārthasiddheḥ |
43 | bhūtāni jātīmaraṇānvitāni; jarāvikāraiś ca samanvitāni
bhūyaś ca tais taiḥ pratibodhitāni; mokṣaṃ praśaṃsanti na taṃ ca vidmaḥ |
44 | snehe nabaddhasya na santi tānīty; evaṃ svayaṃbhūr bhagavān uvāca
budhāś ca nirvāṇaparā vadanti; tasmān na kuryāt priyam apriyaṃ ca |
45 | etat pradhānaṃ na tu kāmakāro; yathā niyukto 'smi tathā carāmi
bhūtāni sarvāṇi vidhir niyuṅkte; vidhir balīyān iti vitta sarve |
46 | na karmaṇāpnoty anavāpyam arthaṃ; yad bhāvi sarvaṃ bhavatīti vitta
trivargahīno 'pi hi vindate 'rthaṃ; tasmād idaṃ lokahitāya guhyam |
47 | tatas tad agryaṃ vacanaṃ manonugaṃ; samastam ājñāya tato 'tihetumat
tadā praṇeduś ca jaharṣire ca te; kurupravīrāya ca cakrur añjalīn |
48 | sucāruvarṇākṣaraśabdabhūṣitāṃ; manonugāṃ nirdhutavākyakaṇṭakām
niśamya tāṃ pārthiva pārthabhāṣitāṃ; giraṃ narendrāḥ praśaśaṃsur eva te punaś ca papraccha saridvarāsutaṃ; tataḥ paraṃ dharmam ahīnasattvaḥ |