Book 12 Chapter 160 | |
1 | vaiśaṃpāyana uvāca |
1 | kathāntaram athāsādya khaḍgayuddhaviśāradaḥ
nakulaḥ śaratalpastham idam āha pitāmaham |
2 | dhanuḥ praharaṇaṃ śreṣṭham iti vādaḥ pitāmaha
matas tu mama dharmajña khaḍga eva susaṃśitaḥ |
3 | viśīrṇe kārmuke rājan prakṣīṇeṣu ca vājiṣu
khaḍgena śakyate yuddhe sādhv ātmā parirakṣitum |
4 | śarāsanadharāṃś caiva gadāśaktidharāṃs tathā
ekaḥ khaḍgadharo vīraḥ samarthaḥ pratibādhitum |
5 | atra me saṃśayaś caiva kautūhalam atīva ca
kiṃ svit praharaṇaṃ śreṣṭhaṃ sarvayuddheṣu pārthiva |
6 | kathaṃ cotpāditaḥ khaḍgaḥ kasyārthāya ca kena vā
pūrvācāryaṃ ca khaḍgasya prabrūhi prapitāmaha |
7 | tasya tad vacanaṃ śrutvā mādrīputrasya dhīmataḥ
sarvakauśalasaṃyuktaṃ sūkṣmacitrārthavac chubham |
8 | tatas tasyottaraṃ vākyaṃ svaravarṇopapāditam
śikṣānyāyopasaṃpannaṃ droṇaśiṣyāya pṛcchate |
9 | uvāca sarvadharmajño dhanurvedasya pāragaḥ
śaratalpagato bhīṣmo nakulāya mahātmane |
10 | tattvaṃ śṛṇuṣva mādreya yad etat paripṛcchasi
prabodhito 'smi bhavatā dhātumān iva parvataḥ |
11 | salilaikārṇavaṃ tāta purā sarvam abhūd idam
niṣprakampam anākāśam anirdeśyamahītalam |
12 | tamaḥsaṃvṛtam asparśam atigambhīradarśanam
niḥśabdaṃ cāprameyaṃ ca tatra jajñe pitāmahaḥ |
13 | so 'sṛjad vāyum agniṃ ca bhāskaraṃ cāpi vīryavān
ākāśam asṛjac cordhvam adho bhūmiṃ ca nairṛtim |
14 | nabhaḥ sacandratāraṃ ca nakṣatrāṇi grahāṃs tathā
saṃvatsarān ahorātrān ṛtūn atha lavān kṣaṇān |
15 | tataḥ śarīraṃ lokasthaṃ sthāpayitvā pitāmahaḥ
janayām āsa bhagavān putrān uttamatejasaḥ |
16 | marīcim ṛṣim atriṃ ca pulastyaṃ pulahaṃ kratum
vasiṣṭhāṅgirasau cobhau rudraṃ ca prabhum īśvaram |
17 | prācetasas tathā dakṣaḥ kanyāḥ ṣaṣṭim ajījanat
tā vai brahmarṣayaḥ sarvāḥ prajārthaṃ pratipedire |
18 | tābhyo viśvāni bhūtāni devāḥ pitṛgaṇās tathā
gandharvāpsarasaś caiva rakṣāṃsi vividhāni ca |
19 | patatrimṛgamīnāś ca plavaṃgāś ca mahoragāḥ
nānākṛtibalāś cānye jalakṣitivicāriṇaḥ |
20 | audbhidāḥ svedajāś caiva aṇḍajāś ca jarāyujāḥ
jajñe tāta tathā sarvaṃ jagat sthāvarajaṅgamam |
21 | bhūtasargam imaṃ kṛtvā sarvalokapitāmahaḥ
śāśvataṃ vedapaṭhitaṃ dharmaṃ ca yuyuje punaḥ |
22 | tasmin dharme sthitā devāḥ sahācāryapurohitāḥ
ādityā vasavo rudrāḥ sasādhyā marudaśvinaḥ |
23 | bhṛgvatryaṅgirasaḥ siddhāḥ kāśyapaś ca tapodhanaḥ
vasiṣṭhagautamāgastyās tathā nāradaparvatau |
24 | ṛṣayo vālakhilyāś ca prabhāsāḥ sikatās tathā
ghṛtācāḥ somavāyavyā vaikhānasamarīcipāḥ |
25 | akṛṣṭāś caiva haṃsāś ca ṛṣayo 'thāgniyonijāḥ
vānaprasthāḥ pṛśnayaś ca sthitā brahmānuśāsane |
26 | dānavendrās tv atikramya tat pitāmahaśāsanam
dharmasyāpacayaṃ cakruḥ krodhalobhasamanvitāḥ |
27 | hiraṇyakaśipuś caiva hiraṇyākṣo virocanaḥ
śambaro vipracittiś ca prahrādo namucir baliḥ |
28 | ete cānye ca bahavaḥ sagaṇā daityadānavāḥ
dharmasetum atikramya remire 'dharmaniścayāḥ |
29 | sarve sma tulyajātīyā yathā devās tathā vayam
ity evaṃ hetum āsthāya spardhamānāḥ surarṣibhiḥ |
30 | na priyaṃ nāpy anukrośaṃ cakrur bhūteṣu bhārata
trīn upāyān atikramya daṇḍena rurudhuḥ prajāḥ na jagmuḥ saṃvidaṃ taiś ca darpād asurasattamāḥ |
31 | atha vai bhagavān brahmā brahmarṣibhir upasthitaḥ
tadā himavataḥ pṛṣṭhe suramye padmatārake |
32 | śatayojanavistāre maṇimuktācayācite
tasmin girivare putra puṣpitadrumakānane tasthau sa vibudhaśreṣṭho brahmā lokārthasiddhaye |
33 | tato varṣasahasrānte vitānam akarot prabhuḥ
vidhinā kalpadṛṣṭena yathoktenopapāditam |
34 | ṛṣibhir yajñapaṭubhir yathāvat karmakartṛbhiḥ
marudbhiḥ parisaṃstīrṇaṃ dīpyamānaiś ca pāvakaiḥ |
35 | kāñcanair yajñabhāṇḍaiś ca bhrājiṣṇubhir alaṃkṛtam
vṛtaṃ devagaṇaiś caiva prababhau yajñamaṇḍalam |
36 | tathā brahmarṣibhiś caiva sadasyair upaśobhitam
tatra ghoratamaṃ vṛttam ṛṣīṇāṃ me pariśrutam |
37 | candramā vimalaṃ vyoma yathābhyuditatārakam
vidāryāgniṃ tathā bhūtam utthitaṃ śrūyate tataḥ |
38 | nīlotpalasavarṇābhaṃ tīkṣṇadaṃṣṭraṃ kṛśodaram
prāṃśu durdarśanaṃ caivāpy atitejas tathaiva ca |
39 | tasminn utpatamāne ca pracacāla vasuṃdharā
tatrormikalilāvartaś cukṣubhe ca mahārṇavaḥ |
40 | petur ulkā mahotpātāḥ śākhāś ca mumucur drumāḥ
aprasannā diśaḥ sarvāḥ pavanaś cāśivo vavau muhur muhuś ca bhūtāni prāvyathanta bhayāt tathā |
41 | tataḥ sutumulaṃ dṛṣṭvā tad adbhutam upasthitam
maharṣisuragandharvān uvācedaṃ pitāmahaḥ |
42 | mayaitac cintitaṃ bhūtam asir nāmaiṣa vīryavān
rakṣaṇārthāya lokasya vadhāya ca suradviṣām |
43 | tatas tad rūpam utsṛjya babhau nistriṃśa eva saḥ
vimalas tīkṣṇadhāraś ca kālāntaka ivodyataḥ |
44 | tatas taṃ śitikaṇṭhāya rudrāyarṣabhaketave
brahmā dadāv asiṃ dīptam adharmaprativāraṇam |
45 | tataḥ sa bhagavān rudro brahmarṣigaṇasaṃstutaḥ
pragṛhyāsim ameyātmā rūpam anyac cakāra ha |
46 | caturbāhuḥ spṛśan mūrdhnā bhūsthito 'pi nabhastalam
ūrdhvadṛṣṭir mahāliṅgo mukhāj jvālāḥ samutsṛjan vikurvan bahudhā varṇān nīlapāṇḍuralohitān |
47 | bibhrat kṛṣṇājinaṃ vāso hemapravaratārakam
netraṃ caikaṃ lalāṭena bhāskarapratimaṃ mahat śuśubhāte ca vimale dve netre kṛṣṇapiṅgale |
48 | tato devo mahādevaḥ śūlapāṇir bhagākṣihā
saṃpragṛhya tu nistriṃśaṃ kālārkānalasaṃnibham |
49 | trikūṭaṃ carma codyamya savidyutam ivāmbudam
cacāra vividhān mārgān mahābalaparākramaḥ vidhunvann asim ākāśe dānavāntacikīrṣayā |
50 | tasya nādaṃ vinadato mahāhāsaṃ ca muñcataḥ
babhau pratibhayaṃ rūpaṃ tadā rudrasya bhārata |
51 | tad rūpadhāriṇaṃ rudraṃ raudrakarma cikīrṣavaḥ
niśamya dānavāḥ sarve hṛṣṭāḥ samabhidudruvuḥ |
52 | aśmabhiś cāpy avarṣanta pradīptaiś ca tatholmukaiḥ
ghoraiḥ praharaṇaiś cānyaiḥ śitadhārair ayomukhaiḥ |
53 | tatas tad dānavānīkaṃ saṃpraṇetāram acyutam
rudrakhaḍgabaloddhūtaṃ pracacāla mumoha ca |
54 | citraṃ śīghrataratvāc ca carantam asidhāriṇam
tam ekam asurāḥ sarve sahasram iti menire |
55 | chindan bhindan rujan kṛntan dārayan pramathann api
acarad daityasaṃgheṣu rudro 'gnir iva kakṣagaḥ |
56 | asivegaprarugṇās te chinnabāhūruvakṣasaḥ
saṃprakṛttottamāṅgāś ca petur urvyāṃ mahāsurāḥ |
57 | apare dānavā bhagnā rudraghātāvapīḍitāḥ
anyonyam abhinardanto diśaḥ saṃpratipedire |
58 | bhūmiṃ ke cit praviviśuḥ parvatān apare tathā
apare jagmur ākāśam apare 'mbhaḥ samāviśan |
59 | tasmin mahati saṃvṛtte samare bhṛśadāruṇe
babhau bhūmiḥ pratibhayā tadā rudhirakardamā |
60 | dānavānāṃ śarīraiś ca mahadbhiḥ śoṇitokṣitaiḥ
samākīrṇā mahābāho śailair iva sakiṃśukaiḥ |
61 | rudhireṇa pariklinnā prababhau vasudhā tadā
raktārdravasanā śyāmā nārīva madavihvalā |
62 | sa rudro dānavān hatvā kṛtvā dharmottaraṃ jagat
raudraṃ rūpaṃ vihāyāśu cakre rūpaṃ śivaṃ śivaḥ |
63 | tato maharṣayaḥ sarve sarve devagaṇās tathā
jayenādbhutakalpena devadevam athārcayan |
64 | tataḥ sa bhagavān rudro dānavakṣatajokṣitam
asiṃ dharmasya goptāraṃ dadau satkṛtya viṣṇave |
65 | viṣṇur marīcaye prādān marīcir bhagavāṃś ca tam
maharṣibhyo dadau khaḍgam ṛṣayo vāsavāya tu |
66 | mahendro lokapālebhyo lokapālās tu putraka
manave sūryaputrāya daduḥ khaḍgaṃ suvistaram |
67 | ūcuś cainaṃ tathaivādyaṃ mānuṣāṇāṃ tvam īśvaraḥ
asinā dharmagarbheṇa pālayasva prajā iti |
68 | dharmasetum atikrāntāḥ sūkṣmasthūlārthakāraṇāt
vibhajya daṇḍaṃ rakṣyāḥ syur dharmato na yadṛcchayā |
69 | durvācā nigraho daṇḍo hiraṇyabahulas tathā
vyaṅganaṃ ca śarīrasya vadho vānalpakāraṇāt |
70 | aser etāni rūpāṇi durvācādīni nirdiśet
aser eva pramāṇāni parimāṇavyatikramāt |
71 | adhisṛjyātha putraṃ svaṃ prajānām adhipaṃ tataḥ
manuḥ prajānāṃ rakṣārthaṃ kṣupāya pradadāv asim |
72 | kṣupāj jagrāha cekṣvākur ikṣvākoś ca purūravāḥ
āyuś ca tasmāl lebhe taṃ nahuṣaś ca tato bhuvi |
73 | yayātir nahuṣāc cāpi pūrus tasmāc ca labdhavān
āmūrtarayasas tasmāt tato bhūmiśayo nṛpaḥ |
74 | bharataś cāpi dauḥṣantir lebhe bhūmiśayād asim
tasmāc ca lebhe dharmajño rājann aiḍabiḍas tathā |
75 | tataś caiḍabiḍāl lebhe dhundhumāro janeśvaraḥ
dhundhumārāc ca kāmbojo mucukundas tato 'labhat |
76 | mucukundān maruttaś ca maruttād api raivataḥ
raivatād yuvanāśvaś ca yuvanāśvāt tato raghuḥ |
77 | ikṣvākuvaṃśajas tasmād dhariṇāśvaḥ pratāpavān
hariṇāśvād asiṃ lebhe śunakaḥ śunakād api |
78 | uśīnaro vai dharmātmā tasmād bhojāḥ sayādavāḥ
yadubhyaś ca śibir lebhe śibeś cāpi pratardanaḥ |
79 | pratardanād aṣṭakaś ca ruśadaśvo 'ṣṭakād api
ruśadaśvād bharadvājo droṇas tasmāt kṛpas tataḥ tatas tvaṃ bhrātṛbhiḥ sārdhaṃ paramāsim avāptavān |
80 | kṛttikāś cāsya nakṣatram aser agniś ca daivatam
rohiṇyo gotram asyātha rudraś ca gurur uttamaḥ |
81 | aser aṣṭau ca nāmāni rahasyāni nibodha me
pāṇḍaveya sadā yāni kīrtayaṃl labhate jayam |
82 | asir viśasanaḥ khaḍgas tīkṣṇavartmā durāsadaḥ
śrīgarbho vijayaś caiva dharmapālas tathaiva ca |
83 | agryaḥ praharaṇānāṃ ca khaḍgo mādravatīsuta
maheśvarapraṇītaś ca purāṇe niścayaṃ gataḥ |
84 | pṛthus tūtpādayām āsa dhanur ādyam ariṃdama
teneyaṃ pṛthivī pūrvaṃ vainyena parirakṣitā |
85 | tad etad ārṣaṃ mādreya pramāṇaṃ kartum arhasi
aseś ca pūjā kartavyā sadā yuddhaviśāradaiḥ |
86 | ity eṣa prathamaḥ kalpo vyākhyātas te suvistaraḥ
aser utpattisaṃsargo yathāvad bharatarṣabha |
87 | sarvathaitad iha śrutvā khaḍgasādhanam uttamam
labhate puruṣaḥ kīrtiṃ pretya cānantyam aśnute |