Book 12 Chapter 159 | |
1 | bhīṣma uvāca |
1 | kṛtārtho yakṣyamāṇaś ca sarvavedāntagaś ca yaḥ
ācāryapitṛbhāryārthaṃ svādhyāyārtham athāpi vā |
2 | ete vai sādhavo dṛṣṭā brāhmaṇā dharmabhikṣavaḥ
asvebhyo deyam etebhyo dānaṃ vidyāviśeṣataḥ |
3 | anyatra dakṣiṇā yā tu deyā bharatasattama
anyebhyo hi bahirvedyāṃ nākṛtānnaṃ vidhīyate |
4 | sarvaratnāni rājā ca yathārhaṃ pratipādayet
brāhmaṇāś caiva yajñāś ca sahānnāḥ sahadakṣiṇāḥ |
5 | yasya traivārṣikaṃ bhaktaṃ paryāptaṃ bhṛtyavṛttaye
adhikaṃ vāpi vidyeta sa somaṃ pātum arhati |
6 | yajñaś cet pratividdhaḥ syād aṅgenaikena yajvanaḥ
brāhmaṇasya viśeṣeṇa dhārmike sati rājani |
7 | yo vaiśyaḥ syād bahupaśur hīnakratur asomapaḥ
kuṭumbāt tasya tad dravyaṃ yajñārthaṃ pārthivo haret |
8 | āhared veśmataḥ kiṃ cit kāmaṃ śūdrasya dravyataḥ
na hi veśmani śūdrasya kaś cid asti parigrahaḥ |
9 | yo 'nāhitāgniḥ śatagur ayajvā ca sahasraguḥ
tayor api kuṭumbābhyām āhared avicārayan |
10 | adātṛbhyo haren nityaṃ vyākhyāpya nṛpatiḥ prabho
tathā hy ācarato dharmo nṛpateḥ syād athākhilaḥ |
11 | tathaiva saptame bhakte bhaktāni ṣaḍ anaśnatā
aśvastanavidhānena hartavyaṃ hīnakarmaṇaḥ khalāt kṣetrāt tathāgārād yato vāpy upapadyate |
12 | ākhyātavyaṃ nṛpasyaitat pṛcchato 'pṛcchato 'pi vā
na tasmai dhārayed daṇḍaṃ rājā dharmeṇa dharmavit |
13 | kṣatriyasya hi bāliśyād brāhmaṇaḥ kliśyate kṣudhā
śrutaśīle samājñāya vṛttim asya prakalpayet athainaṃ parirakṣeta pitā putram ivaurasam |
14 | iṣṭiṃ vaiśvānarīṃ nityaṃ nirvaped abdaparyaye
avikalpaḥ purādharmo dharmavādais tu kevalam |
15 | viśvais tu devaiḥ sādhyaiś ca brāhmaṇaiś ca maharṣibhiḥ
āpatsu maraṇād bhītair liṅgapratinidhiḥ kṛtaḥ |
16 | prabhuḥ prathamakalpasya yo 'nukalpena vartate
na sāṃparāyikaṃ tasya durmater vidyate phalam |
17 | na brāhmaṇān vedayeta kaś cid rājani mānavaḥ
avīryo vedanād vidyāt suvīryo vīryavattaram |
18 | tasmād rājñā sadā tejo duḥsahaṃ brahmavādinām
mantā śāstā vidhātā ca brāhmaṇo deva ucyate tasmin nākuśalaṃ brūyān na śuktām īrayed giram |
19 | kṣatriyo bāhuvīryeṇa taraty āpadam ātmanaḥ
dhanena vaiśyaḥ śūdraś ca mantrair homaiś ca vai dvijaḥ |
20 | na vai kanyā na yuvatir nāmantro na ca bāliśaḥ
pariveṣṭāgnihotrasya bhaven nāsaṃskṛtas tathā narake nipatanty ete juhvānāḥ sa ca yasya tat |
21 | prājāpatyam adattvāśvam agnyādheyasya dakṣiṇām
anāhitāgnir iti sa procyate dharmadarśibhiḥ |
22 | puṇyāny anyāni kurvīta śraddadhāno jitendriyaḥ
anāptadakṣiṇair yajñair na yajeta kathaṃ cana |
23 | prajāḥ paśūṃś ca svargaṃ ca hanti yajño hy adakṣiṇaḥ
indriyāṇi yaśaḥ kīrtim āyuś cāsyopakṛntati |
24 | udakyā hy āsate ye ca ye ca ke cid anagnayaḥ
kulaṃ cāśrotriyaṃ yeṣāṃ sarve te śūdradharmiṇaḥ |
25 | udapānodake grāme brāhmaṇo vṛṣalīpatiḥ
uṣitvā dvādaśa samāḥ śūdrakarmeha gacchati |
26 | anāryāṃ śayane bibhrad ujjhan bibhrac ca yo dvijām
abrāhmaṇo manyamānas tṛṇeṣv āsīta pṛṣṭhataḥ tathā sa śudhyate rājañ śṛṇu cātra vaco mama |
27 | yad ekarātreṇa karoti pāpaṃ; kṛṣṇaṃ varṇaṃ brāhmaṇaḥ sevamānaḥ
sthānāsanābhyāṃ vicaran vratī saṃs; tribhir varṣaiḥ śamayed ātmapāpam |
28 | na narmayuktaṃ vacanaṃ hinasti; na strīṣu rājan na vivāhakāle
na gurvarthe nātmano jīvitārthe; pañcānṛtāny āhur apātakāni |
29 | śraddadhānaḥ śubhāṃ vidyāṃ hīnād api samācaret
suvarṇam api cāmedhyād ādadīteti dhāraṇā |
30 | strīratnaṃ duṣkulāc cāpi viṣād apy amṛtaṃ pibet
aduṣṭā hi striyo ratnam āpa ity eva dharmataḥ |
31 | gobrāhmaṇahitārthaṃ ca varṇānāṃ saṃkareṣu ca
gṛhṇīyāt tu dhanur vaiśyaḥ paritrāṇāya cātmanaḥ |
32 | surāpānaṃ brahmahatyā gurutalpam athāpi vā
anirdeśyāni manyante prāṇāntānīti dhāraṇā |
33 | suvarṇaharaṇaṃ stainyaṃ viprāsaṅgaś ca pātakam
viharan madyapānaṃ cāpy agamyāgamanaṃ tathā |
34 | patitaiḥ saṃprayogāc ca brāhmaṇair yonitas tathā
acireṇa mahārāja tādṛśo vai bhavaty uta |
35 | saṃvatsareṇa patati patitena sahācaran
yājanādhyāpanād yaunān na tu yānāsanāśanāt |
36 | etāni ca tato 'nyāni nirdeśyānīti dhāraṇā
nirdeśyakena vidhinā kālenāvyasanī bhavet |
37 | annaṃ tiryaṅ na hotavyaṃ pretakarmaṇy apātite
triṣu tv eteṣu pūrveṣu na kurvīta vicāraṇām |
38 | amātyān vā gurūn vāpi jahyād dharmeṇa dhārmikaḥ
prāyaścittam akurvāṇair naitair arhati saṃvidam |
39 | adharmakārī dharmeṇa tapasā hanti kilbiṣam
bruvan stena iti stenaṃ tāvat prāpnoti kilbiṣam astenaṃ stena ity uktvā dviguṇaṃ pāpam āpnuyāt |
40 | tribhāgaṃ brahmahatyāyāḥ kanyā prāpnoti duṣyatī
yas tu dūṣayitā tasyāḥ śeṣaṃ prāpnoti kilbiṣam |
41 | brāhmaṇāyāvagūryeha spṛṣṭvā gurutaraṃ bhavet
varṣāṇāṃ hi śataṃ pāpaḥ pratiṣṭhāṃ nādhigacchati |
42 | sahasraṃ tv eva varṣāṇāṃ nipātya narake vaset
tasmān naivāvagūryād dhi naiva jātu nipātayet |
43 | śoṇitaṃ yāvataḥ pāṃsūn saṃgṛhṇīyād dvijakṣatāt
tāvatīḥ sa samā rājan narake parivartate |
44 | bhrūṇahāhavamadhye tu śudhyate śastrapātitaḥ
ātmānaṃ juhuyād vahnau samiddhe tena śudhyati |
45 | surāpo vāruṇīm uṣṇāṃ pītvā pāpād vimucyate
tayā sa kāye nirdagdhe mṛtyunā pretya śudhyati lokāṃś ca labhate vipro nānyathā labhate hi saḥ |
46 | gurutalpam adhiṣṭhāya durātmā pāpacetanaḥ
sūrmīṃ jvalantīm āśliṣya mṛtyunā sa viśudhyati |
47 | atha vā śiśnavṛṣaṇāv ādāyāñjalinā svayam
nairṛtīṃ diśam āsthāya nipatet sa tv ajihmagaḥ |
48 | brāhmaṇārthe 'pi vā prāṇān saṃtyajet tena śudhyati
aśvamedhena vāpīṣṭvā gomedhenāpi vā punaḥ agniṣṭomena vā samyag iha pretya ca pūyate |
49 | tathaiva dvādaśa samāḥ kapālī brahmahā bhavet
brahmacārī cared bhaikṣaṃ svakarmodāharan muniḥ |
50 | evaṃ vā tapasā yukto brahmahā savanī bhavet
evaṃ vā garbham ajñātā cātreyīṃ yo 'bhigacchati dviguṇā brahmahatyā vai ātreyīvyasane bhavet |
51 | surāpo niyatāhāro brahmacārī kṣamācaraḥ
ūrdhvaṃ tribhyo 'tha varṣebhyo yajetāgniṣṭutā param ṛṣabhaikasahasraṃ gā dattvā śubham avāpnuyāt |
52 | vaiśyaṃ hatvā tu varṣe dve ṛṣabhaikaśatāś ca gāḥ
śūdraṃ hatvābdam evaikam ṛṣabhaikādaśāś ca gāḥ |
53 | śvabarbarakharān hatvā śaudram eva vrataṃ caret
mārjāracāṣamaṇḍūkān kākaṃ bhāsaṃ ca mūṣakam |
54 | uktaḥ paśusamo dharmo rājan prāṇinipātanāt
prāyaścittāny athānyāni pravakṣyāmy anupūrvaśaḥ |
55 | talpe cānyasya caurye ca pṛthak saṃvatsaraṃ caret
trīṇi śrotriyabhāryāyāṃ paradāre tu dve smṛte |
56 | kāle caturthe bhuñjāno brahmacārī vratī bhavet
sthānāsanābhyāṃ viharet trir ahno 'bhyuditād apaḥ evam eva nirācānto yaś cāgnīn apavidhyati |
57 | tyajaty akāraṇe yaś ca pitaraṃ mātaraṃ tathā
patitaḥ syāt sa kauravya tathā dharmeṣu niścayaḥ |
58 | grāsācchādanam atyarthaṃ dadyād iti nidarśanam
bhāryāyāṃ vyabhicāriṇyāṃ niruddhāyāṃ viśeṣataḥ yat puṃsāṃ paradāreṣu tac caināṃ cārayed vratam |
59 | śreyāṃsaṃ śayane hitvā yā pāpīyāṃsam ṛcchati
śvabhis tāṃ khādayed rājā saṃsthāne bahusaṃvṛte |
60 | pumāṃsaṃ bandhayet prājñaḥ śayane tapta āyase
apy ādadhīta dārūṇi tatra dahyeta pāpakṛt |
61 | eṣa daṇḍo mahārāja strīṇāṃ bhartṛvyatikrame
saṃvatsarābhiśastasya duṣṭasya dviguṇo bhavet |
62 | dve tasya trīṇi varṣāṇi catvāri sahasevinaḥ
kucaraḥ pañca varṣāṇi cared bhaikṣaṃ munivrataḥ |
63 | parivittiḥ parivettā yayā ca parividyate
pāṇigrāhaś ca dharmeṇa sarve te patitāḥ smṛtāḥ |
64 | careyuḥ sarva evaite vīrahā yad vrataṃ caret
cāndrāyaṇaṃ caren māsaṃ kṛcchraṃ vā pāpaśuddhaye |
65 | parivettā prayaccheta parivittāya tāṃ snuṣām
jyeṣṭhena tv abhyanujñāto yavīyān pratyanantaram enaso mokṣam āpnoti sā ca tau caiva dharmataḥ |
66 | amānuṣīṣu govarjam anāvṛṣṭir na duṣyati
adhiṣṭhātāram attāraṃ paśūnāṃ puruṣaṃ viduḥ |
67 | paridhāyordhvavālaṃ tu pātram ādāya mṛnmayam
caret sapta gṛhān bhaikṣaṃ svakarma parikīrtayan |
68 | tatraiva labdhabhojī syād dvādaśāhāt sa śudhyati
caret saṃvatsaraṃ cāpi tad vrataṃ yan nirākṛti |
69 | bhavet tu mānuṣeṣv evaṃ prāyaścittam anuttamam
dānaṃ vādānasakteṣu sarvam eva prakalpayet anāstikeṣu gomātraṃ prāṇam ekaṃ pracakṣate |
70 | śvavarāhamanuṣyāṇāṃ kukkuṭasya kharasya ca
māṃsaṃ mūtrapurīṣaṃ ca prāśya saṃskāram arhati |
71 | brāhmaṇasya surāpasya gandham āghrāya somapaḥ
apas tryahaṃ pibed uṣṇās tryaham uṣṇaṃ payaḥ pibet tryaham uṣṇaṃ ghṛtaṃ pītvā vāyubhakṣo bhavet tryaham |
72 | evam etat samuddiṣṭaṃ prāyaścittaṃ sanātanam
brāhmaṇasya viśeṣeṇa tattvajñānena jāyate |