Book 12 Chapter 149 | |
1 | bhīṣma uvāca |
1 | śṛṇu pārtha yathāvṛttam itihāsaṃ purātanam
gṛdhrajambukasaṃvādaṃ yo vṛtto vaidiśe purā |
2 | duḥkhitāḥ ke cid ādāya bālam aprāptayauvanam
kulasarvasvabhūtaṃ vai rudantaḥ śokavihvalāḥ |
3 | bālaṃ mṛtaṃ gṛhītvātha śmaśānābhimukhāḥ sthitāḥ
aṅkenāṅkaṃ ca saṃkramya rurudur bhūtale tadā |
4 | teṣāṃ ruditaśabdena gṛdhro 'bhyetya vaco 'bravīt
ekātmakam imaṃ loke tyaktvā gacchata māciram |
5 | iha puṃsāṃ sahasrāṇi strīsahasrāṇi caiva hi
samānītāni kālena kiṃ te vai jātv abāndhavāḥ |
6 | saṃpaśyata jagat sarvaṃ sukhaduḥkhair adhiṣṭhitam
saṃyogo viprayogaś ca paryāyeṇopalabhyate |
7 | gṛhītvā ye ca gacchanti ye 'nuyānti ca tān mṛtān
te 'py āyuṣaḥ pramāṇena svena gacchanti jantavaḥ |
8 | alaṃ sthitvā śmaśāne 'smin gṛdhragomāyusaṃkule
kaṅkālabahule ghore sarvaprāṇibhayaṃkare |
9 | na punar jīvitaḥ kaś cit kāladharmam upāgataḥ
priyo vā yadi vā dveṣyaḥ prāṇināṃ gatir īdṛśī |
10 | sarveṇa khalu martavyaṃ martyaloke prasūyatā
kṛtāntavihite mārge ko mṛtaṃ jīvayiṣyati |
11 | karmāntavihite loke cāstaṃ gacchati bhāskare
gamyatāṃ svam adhiṣṭhānaṃ sutasnehaṃ visṛjya vai |
12 | tato gṛdhravacaḥ śrutvā vikrośantas tadā nṛpa
bāndhavās te 'bhyagacchanta putram utsṛjya bhūtale |
13 | viniścityātha ca tataḥ saṃtyajantaḥ svam ātmajam
nirāśā jīvite tasya mārgam āruhya dhiṣṭhitāḥ |
14 | dhvāṅkṣābhrasamavarṇas tu bilān niḥsṛtya jambukaḥ
gacchamānān sma tān āha nirghṛṇāḥ khalu mānavāḥ |
15 | ādityo 'yaṃ sthito mūḍhāḥ snehaṃ kuruta mā bhayam
bahurūpo muhūrtaś ca jīvetāpi kadā cana |
16 | yūyaṃ bhūmau vinikṣipya putrasnehavinākṛtāḥ
śmaśāne putram utsṛjya kasmād gacchatha nirghṛṇāḥ |
17 | na vo 'sty asmin sute sneho bāle madhurabhāṣiṇi
yasya bhāṣitamātreṇa prasādam upagacchatha |
18 | na paśyatha sutasnehaṃ yādṛśaḥ paśupakṣiṇām
na yeṣāṃ dhārayitvā tān kaś cid asti phalāgamaḥ |
19 | catuṣpāt pakṣikīṭānāṃ prāṇināṃ snehasaṅginām
paralokagatisthānāṃ muniyajñakriyā iva |
20 | teṣāṃ putrābhirāmāṇām iha loke paratra ca
na guṇo dṛśyate kaś cit prajāḥ saṃdhārayanti ca |
21 | apaśyatāṃ priyān putrān naiṣāṃ śoko 'nutiṣṭhati
na ca puṣṇanti saṃvṛddhās te mātāpitarau kva cit |
22 | mānuṣāṇāṃ kutaḥ sneho yeṣāṃ śoko bhaviṣyati
imaṃ kulakaraṃ putraṃ kathaṃ tyaktvā gamiṣyatha |
23 | ciraṃ muñcata bāṣpaṃ ca ciraṃ snehena paśyata
evaṃvidhāni hīṣṭāni dustyajāni viśeṣataḥ |
24 | kṣīṇasyāthābhiyuktasya śmaśānābhimukhasya ca
bāndhavā yatra tiṣṭhanti tatrānyo nāvatiṣṭhate |
25 | sarvasya dayitāḥ prāṇāḥ sarvaḥ snehaṃ ca vindati
tiryagyoniṣv api satāṃ snehaṃ paśyata yādṛśam |
26 | tyaktvā kathaṃ gacchethemaṃ padmalolāyatākṣakam
yathā navodvāhakṛtaṃ snānamālyavibhūṣitam |
27 | bhīṣma uvāca |
27 | jambukasya vacaḥ śrutvā kṛpaṇaṃ paridevataḥ
nyavartanta tadā sarve śavārthaṃ te sma mānuṣāḥ |
28 | gṛdhra uvāca |
28 | aho dhik sunṛśaṃsena jambukenālpamedhasā
kṣudreṇoktā hīnasattvā mānuṣāḥ kiṃ nivartatha |
29 | pañcabhūtaparityaktaṃ śūnyaṃ kāṣṭhatvam āgatam
kasmāc chocatha niśceṣṭam ātmānaṃ kiṃ na śocatha |
30 | tapaḥ kuruta vai tīvraṃ mucyadhvaṃ yena kilbiṣāt
tapasā labhyate sarvaṃ vilāpaḥ kiṃ kariṣyati |
31 | aniṣṭāni ca bhāgyāni jānīta saha mūrtibhiḥ
yena gacchati loko 'yaṃ dattvā śokam anantakam |
32 | dhanaṃ gāś ca suvarṇaṃ ca maṇiratnam athāpi ca
apatyaṃ ca tapomūlaṃ tapoyogāc ca labhyate |
33 | yathākṛtā ca bhūteṣu prāpyate sukhaduḥkhatā
gṛhītvā jāyate jantur duḥkhāni ca sukhāni ca |
34 | na karmaṇā pituḥ putraḥ pitā vā putrakarmaṇā
mārgeṇānyena gacchanti tyaktvā sukṛtaduṣkṛte |
35 | dharmaṃ carata yatnena tathādharmān nivartata
vartadhvaṃ ca yathākālaṃ daivateṣu dvijeṣu ca |
36 | śokaṃ tyajata dainyaṃ ca sutasnehān nivartata
tyajyatām ayam ākāśe tataḥ śīghraṃ nivartata |
37 | yat karoti śubhaṃ karma tathādharmaṃ sudāruṇam
tat kartaiva samaśnāti bāndhavānāṃ kim atra hi |
38 | iha tyaktvā na tiṣṭhanti bāndhavā bāndhavaṃ priyam
sneham utsṛjya gacchanti bāṣpapūrṇāvilekṣaṇāḥ |
39 | prājño vā yadi vā mūrkhaḥ sadhano nirdhano 'pi vā
sarvaḥ kālavaśaṃ yāti śubhāśubhasamanvitaḥ |
40 | kiṃ kariṣyatha śocitvā mṛtaṃ kim anuśocatha
sarvasya hi prabhuḥ kālo dharmataḥ samadarśanaḥ |
41 | yauvanasthāṃś ca bālāṃś ca vṛddhān garbhagatān api
sarvān āviśate mṛtyur evaṃbhūtam idaṃ jagat |
42 | jambuka uvāca |
42 | aho mandīkṛtaḥ sneho gṛdhreṇehālpamedhasā
putrasnehābhibhūtānāṃ yuṣmākaṃ śocatāṃ bhṛśam |
43 | samaiḥ samyak prayuktaiś ca vacanaiḥ praśrayottaraiḥ
yad gacchatha jalasthāyaṃ sneham utsṛjya dustyajam |
44 | aho putraviyogena mṛtaśūnyopasevanāt
krośatāṃ vai bhṛśaṃ duḥkhaṃ vivatsānāṃ gavām iva |
45 | adya śokaṃ vijānāmi mānuṣāṇāṃ mahītale
snehaṃ hi karuṇaṃ dṛṣṭvā mamāpy aśrūṇy athāgaman |
46 | yatno hi satataṃ kāryaḥ kṛto daivena sidhyati
daivaṃ puruṣakāraś ca kṛtāntenopapadyate |
47 | anirvedaḥ sadā kāryo nirvedād dhi kutaḥ sukham
prayatnāt prāpyate hy arthaḥ kasmād gacchatha nirdayāḥ |
48 | ātmamāṃsopavṛttaṃ ca śarīrārdhamayīṃ tanum
pitṝṇāṃ vaṃśakartāraṃ vane tyaktvā kva yāsyatha |
49 | atha vāstaṃ gate sūrye saṃdhyākāla upasthite
tato neṣyatha vā putram ihasthā vā bhaviṣyatha |
50 | gṛdhra uvāca |
50 | adya varṣasahasraṃ me sāgraṃ jātasya mānuṣāḥ
na ca paśyāmi jīvantaṃ mṛtaṃ strīpuṃnapuṃsakam |
51 | mṛtā garbheṣu jāyante mriyante jātamātrakāḥ
vikramanto mriyante ca yauvanasthās tathāpare |
52 | anityānīha bhāgyāni catuṣpāt pakṣiṇām api
jaṅgamājaṅgamānāṃ cāpy āyur agre 'vatiṣṭhate |
53 | iṣṭadāraviyuktāś ca putraśokānvitās tathā
dahyamānāḥ sma śokena gṛhaṃ gacchanti nityadā |
54 | aniṣṭānāṃ sahasrāṇi tatheṣṭānāṃ śatāni ca
utsṛjyeha prayātā vai bāndhavā bhṛśaduḥkhitāḥ |
55 | tyajyatām eṣa nistejāḥ śūnyaḥ kāṣṭhatvam āgataḥ
anyadehaviṣakto hi śāvaṃ kāṣṭham upāsate |
56 | bhrāntajīvasya vai bāṣpaṃ kasmād dhitvā na gacchatha
nirarthako hy ayaṃ sneho nirarthaś ca parigrahaḥ |
57 | na cakṣurbhyāṃ na karṇābhyāṃ saṃśṛṇoti samīkṣate
tasmād enaṃ samutsṛjya svagṛhān gacchatāśu vai |
58 | mokṣadharmāśritair vākyair hetumadbhir aniṣṭhuraiḥ
mayoktā gacchata kṣipraṃ svaṃ svam eva niveśanam |
59 | prajñāvijñānayuktena buddhisaṃjñāpradāyinā
vacanaṃ śrāvitā rūkṣaṃ mānuṣāḥ saṃnivartata |
60 | jambuka uvāca |
60 | imaṃ kanakavarṇābhaṃ bhūṣaṇaiḥ samalaṃkṛtam
gṛdhravākyāt kathaṃ putraṃ tyajadhvaṃ pitṛpiṇḍadam |
61 | na snehasya virodho 'sti vilāparuditasya vai
mṛtasyāsya parityāgāt tāpo vai bhavitā dhruvam |
62 | śrūyate śambuke śūdre hate brāhmaṇadārakaḥ
jīvito dharmam āsādya rāmāt satyaparākramāt |
63 | tathā śvetasya rājarṣer bālo diṣṭāntam āgataḥ
śvo 'bhūte dharmanityena mṛtaḥ saṃjīvitaḥ punaḥ |
64 | tathā kaś cid bhavet siddho munir vā devatāpi vā
kṛpaṇānām anukrośaṃ kuryād vo rudatām iha |
65 | bhīṣma uvāca |
65 | ity uktāḥ saṃnyavartanta śokārtāḥ putravatsalāḥ
aṅke śiraḥ samādhāya rurudur bahuvistaram |
66 | gṛdhra uvāca |
66 | aśrupātapariklinnaḥ pāṇisparśanapīḍitaḥ
dharmarājaprayogāc ca dīrghāṃ nidrāṃ praveśitaḥ |
67 | tapasāpi hi saṃyukto na kāle nopahanyate
sarvasnehāvasānaṃ tad idaṃ tat pretapattanam |
68 | bālavṛddhasahasrāṇi sadā saṃtyajya bāndhavāḥ
dināni caiva rātrīś ca duḥkhaṃ tiṣṭhanti bhūtale |
69 | alaṃ nirbandham āgamya śokasya parivāraṇam
apratyayaṃ kuto hy asya punar adyeha jīvitam |
70 | naiṣa jambukavākyena punaḥ prāpsyati jīvitam
mṛtasyotsṛṣṭadehasya punar deho na vidyate |
71 | na vai mūrtipradānena na jambukaśatair api
śakyo jīvayituṃ hy eṣa bālo varṣaśatair api |
72 | api rudraḥ kumāro vā brahmā vā viṣṇur eva vā
varam asmai prayaccheyus tato jīved ayaṃ śiśuḥ |
73 | na ca bāṣpavimokṣeṇa na cāśvāsakṛtena vai
na dīrgharuditeneha punarjīvo bhaviṣyati |
74 | ahaṃ ca kroṣṭukaś caiva yūyaṃ caivāsya bāndhavāḥ
dharmādharmau gṛhītveha sarve vartāmahe 'dhvani |
75 | apriyaṃ paruṣaṃ cāpi paradrohaṃ parastriyam
adharmam anṛtaṃ caiva dūrāt prājño nivartayet |
76 | satyaṃ dharmaṃ śubhaṃ nyāyyaṃ prāṇināṃ mahatīṃ dayām
ajihmatvam aśāṭhyaṃ ca yatnataḥ parimārgata |
77 | mātaraṃ pitaraṃ caiva bāndhavān suhṛdas tathā
jīvato ye na paśyanti teṣāṃ dharmaviparyayaḥ |
78 | yo na paśyati cakṣurbhyāṃ neṅgate ca kathaṃ cana
tasya niṣṭhāvasānānte rudantaḥ kiṃ kariṣyatha |
79 | bhīṣma uvāca |
79 | ity uktās taṃ sutaṃ tyaktvā bhūmau śokapariplutāḥ
dahyamānāḥ sutasnehāt prayayur bāndhavā gṛhān |
80 | jambuka uvāca |
80 | dāruṇo martyaloko 'yaṃ sarvaprāṇivināśanaḥ
iṣṭabandhuviyogaś ca tathaivālpaṃ ca jīvitam |
81 | bahv alīkam asatyaṃ ca prativādāpriyaṃvadam
imaṃ prekṣya punarbhāvaṃ duḥkhaśokābhivardhanam |
82 | na me mānuṣaloko 'yaṃ muhūrtam api rocate
aho dhig gṛdhravākyena saṃnivartatha mānuṣāḥ |
83 | pradīptāḥ putraśokena yathaivābuddhayas tathā
kathaṃ gacchatha sasnehāḥ sutasnehaṃ visṛjya ca śrutvā gṛdhrasya vacanaṃ pāpasyehākṛtātmanaḥ |
84 | sukhasyānantaraṃ duḥkhaṃ duḥkhasyānantaraṃ sukham
sukhaduḥkhānvite loke nehāsty ekam anantakam |
85 | imaṃ kṣititale nyasya bālaṃ rūpasamanvitam
kulaśokākaraṃ mūḍhāḥ putraṃ tyaktvā kva yāsyatha |
86 | rūpayauvanasaṃpannaṃ dyotamānam iva śriyā
jīvantam enaṃ paśyāmi manasā nātra saṃśayaḥ |
87 | vināśaś cāpy anarho 'sya sukhaṃ prāpsyatha mānuṣāḥ
putraśokāgnidagdhānāṃ mṛtam apy adya vaḥ kṣamam |
88 | duḥkhasaṃbhāvanāṃ kṛtvā dhārayitvā svayaṃ sukham
tyaktvā gamiṣyatha kvādya samutsṛjyālpabuddhivat |
89 | bhīṣma uvāca |
89 | tathā dharmavirodhena priyamithyābhidhyāyinā
śmaśānavāsinā nityaṃ rātriṃ mṛgayatā tadā |
90 | tato madhyasthatāṃ nītā vacanair amṛtopamaiḥ
jambukena svakāryārthaṃ bāndhavās tasya dhiṣṭhitāḥ |
91 | gṛdhra uvāca |
91 | ayaṃ pretasamākīrṇo yakṣarākṣasasevitaḥ
dāruṇaḥ kānanoddeśaḥ kauśikair abhināditaḥ |
92 | bhīmaḥ sughoraś ca tathā nīlameghasamaprabhaḥ
asmiñ śavaṃ parityajya pretakāryāṇy upāsata |
93 | bhānur yāvan na yāty astaṃ yāvac ca vimalā diśaḥ
tāvad enaṃ parityajya pretakāryāṇy upāsata |
94 | nadanti paruṣaṃ śyenāḥ śivāḥ krośanti dāruṇāḥ
mṛgendrāḥ pratinandanti ravir astaṃ ca gacchati |
95 | citādhūmena nīlena saṃrajyante ca pādapāḥ
śmaśāne ca nirāhārāḥ pratinandanti dehinaḥ |
96 | sarve vikrāntavīryāś ca asmin deśe sudāruṇāḥ
yuṣmān pradharṣayiṣyanti vikṛtā māṃsabhojanāḥ |
97 | dūrāc cāyaṃ vanoddeśo bhayam atra bhaviṣyati
tyajyatāṃ kāṣṭhabhūto 'yaṃ mṛṣyatāṃ jāmbukaṃ vacaḥ |
98 | yadi jambukavākyāni niṣphalāny anṛtāni ca
śroṣyatha bhraṣṭavijñānās tataḥ sarve vinaṅkṣyatha |
99 | jambuka uvāca |
99 | sthīyatāṃ neha bhetavyaṃ yāvat tapati bhāskaraḥ
tāvad asmin sutasnehād anirvedena vartata |
100 | svairaṃ rudata visrabdhāḥ svairaṃ snehena paśyata
sthīyatāṃ yāvad ādityaḥ kiṃ vaḥ kravyādabhāṣitaiḥ |
101 | yadi gṛdhrasya vākyāni tīvrāṇi rabhasāni ca
gṛhṇīta mohitātmānaḥ suto vo na bhaviṣyati |
102 | bhīṣma uvāca |
102 | gṛdhro 'nastamite tv āha gate 'stam iti jambukaḥ
mṛtasya taṃ parijanam ūcatus tau kṣudhānvitau |
103 | svakāryadakṣiṇau rājan gṛdhro jambuka eva ca
kṣutpipāsāpariśrāntau śāstram ālambya jalpataḥ |
104 | tayor vijñānaviduṣor dvayor jambukapatriṇoḥ
vākyair amṛtakalpair hi prātiṣṭhanta vrajanti ca |
105 | śokadainyasamāviṣṭā rudantas tasthire tadā
svakāryakuśalābhyāṃ te saṃbhrāmyante ha naipuṇāt |
106 | tathā tayor vivadator vijñānaviduṣor dvayoḥ
bāndhavānāṃ sthitānāṃ ca upātiṣṭhata śaṃkaraḥ |
107 | tatas tān āha manujān varado 'smīti śūlabhṛt
te pratyūcur idaṃ vākyaṃ duḥkhitāḥ praṇatāḥ sthitāḥ |
108 | ekaputravihīnānāṃ sarveṣāṃ jīvitārthinām
putrasya no jīvadānāj jīvitaṃ dātum arhasi |
109 | evam uktaḥ sa bhagavān vāripūrṇena pāṇinā
jīvaṃ tasmai kumārāya prādād varṣaśatāya vai |
110 | tathā gomāyugṛdhrābhyām adadat kṣudvināśanam
varaṃ pinākī bhagavān sarvabhūtahite rataḥ |
111 | tataḥ praṇamya taṃ devaṃ śreyoharṣasamanvitāḥ
kṛtakṛtyāḥ sukhaṃ hṛṣṭāḥ prātiṣṭhanta tadā vibho |
112 | anirvedena dīrgheṇa niścayena dhruveṇa ca
devadevaprasādāc ca kṣipraṃ phalam avāpyate |
113 | paśya devasya saṃyogaṃ bāndhavānāṃ ca niścayam
kṛpaṇānāṃ hi rudatāṃ kṛtam aśrupramārjanam |
114 | paśya cālpena kālena niścayānveṣaṇena ca
prasādaṃ śaṃkarāt prāpya duḥkhitāḥ sukham āpnuvan |
115 | te vismitāḥ prahṛṣṭāś ca putrasaṃjīvanāt punaḥ
babhūvur bharataśreṣṭha prasādāc chaṃkarasya vai |
116 | tatas te tvaritā rājañ śrutvā śokam aghodbhavam
viviśuḥ putram ādāya nagaraṃ hṛṣṭamānasāḥ eṣā buddhiḥ samastānāṃ cāturvarṇye nidarśitā |
117 | dharmārthamokṣasaṃyuktam itihāsam imaṃ śubham
śrutvā manuṣyaḥ satatam iha pretya ca modate |