Book 12 Chapter 142 | |
1 | bhīṣma uvāca |
1 | atha vṛkṣasya śākhāyāṃ vihaṃgaḥ sasuhṛjjanaḥ
dīrghakāloṣito rājaṃs tatra citratanūruhaḥ |
2 | tasya kālyaṃ gatā bhāryā carituṃ nābhyavartata
prāptāṃ ca rajanīṃ dṛṣṭvā sa pakṣī paryatapyata |
3 | vātavarṣaṃ mahac cāsīn na cāgacchati me priyā
kiṃ nu tat kāraṇaṃ yena sādyāpi na nivartate |
4 | api svasti bhavet tasyāḥ priyāyā mama kānane
tayā virahitaṃ hīdaṃ śūnyam adya gṛhaṃ mama |
5 | yadi sā raktanetrāntā citrāṅgī madhurasvarā
adya nābhyeti me kāntā na kāryaṃ jīvitena me |
6 | patidharmaratā sādhvī prāṇebhyo 'pi garīyasī
sā hi śrāntaṃ kṣudhārtaṃ ca jānīte māṃ tapasvinī |
7 | anuraktā hitā caiva snigdhā caiva pativratā
yasya vai tādṛśī bhāryā dhanyaḥ sa manujo bhuvi |
8 | bhāryā hi paramo nāthaḥ puruṣasyeha paṭhyate
asahāyasya loke 'smiṃl lokayātrāsahāyinī |
9 | tathā rogābhibhūtasya nityaṃ kṛcchragatasya ca
nāsti bhāryāsamaṃ kiṃ cin narasyārtasya bheṣajam |
10 | nāsti bhāryāsamo bandhur nāsti bhāryāsamā gatiḥ
nāsti bhāryāsamo loke sahāyo dharmasādhanaḥ |
11 | evaṃ vilapatas tasya dvijasyārtasya tatra vai
gṛhītā śakunaghnena bhāryā śuśrāva bhāratīm |
12 | na sā strīty abhibhāṣā syād yasyā bhartā na tuṣyati
agnisākṣikam apy etad bhartā hi śaraṇaṃ striyaḥ |
13 | iti saṃcintya duḥkhārtā bhartāraṃ duḥkhitaṃ tadā
kapotī lubdhakenātha yattā vacanam abravīt |
14 | hanta vakṣyāmi te śreyaḥ śrutvā ca kuru tat tathā
śaraṇāgatasaṃtrātā bhava kānta viśeṣataḥ |
15 | eṣa śākunikaḥ śete tava vāsaṃ samāśritaḥ
śītārtaś ca kṣudhārtaś ca pūjām asmai prayojaya |
16 | yo hi kaś cid dvijaṃ hanyād gāṃ vā lokasya mātaram
śaraṇāgataṃ ca yo hanyāt tulyaṃ teṣāṃ ca pātakam |
17 | yāsmākaṃ vihitā vṛttiḥ kāpotī jātidharmataḥ
sā nyāyyātmavatā nityaṃ tvadvidhenābhivartitum |
18 | yas tu dharmaṃ yathāśakti gṛhastho hy anuvartate
sa pretya labhate lokān akṣayān iti śuśruma |
19 | sa tvaṃ saṃtānavān adya putravān api ca dvija
tat svadehe dayāṃ tyaktvā dharmārthau parigṛhya vai pūjām asmai prayuṅkṣva tvaṃ prīyetāsya mano yathā |
20 | iti sā śakunī vākyaṃ kṣārakasthā tapasvinī
atiduḥkhānvitā procya bhartāraṃ samudaikṣata |
21 | sa patnyā vacanaṃ śrutvā dharmayuktisamanvitam
harṣeṇa mahatā yukto bāṣpavyākulalocanaḥ |
22 | taṃ vai śākunikaṃ dṛṣṭvā vidhidṛṣṭena karmaṇā
pūjayām āsa yatnena sa pakṣī pakṣijīvinam |
23 | uvāca ca svāgataṃ te brūhi kiṃ karavāṇy aham
saṃtāpaś ca na kartavyaḥ svagṛhe vartate bhavān |
24 | tad bravītu bhavān kṣipraṃ kiṃ karomi kim icchasi
praṇayena bravīmi tvāṃ tvaṃ hi naḥ śaraṇāgataḥ |
25 | śaraṇāgatasya kartavyam ātithyam iha yatnataḥ
pañcayajñapravṛttena gṛhasthena viśeṣataḥ |
26 | pañcayajñāṃs tu yo mohān na karoti gṛhāśramī
tasya nāyaṃ na ca paro loko bhavati dharmataḥ |
27 | tad brūhi tvaṃ suvisrabdho yat tvaṃ vācā vadiṣyasi
tat kariṣyāmy ahaṃ sarvaṃ mā tvaṃ śoke manaḥ kṛthāḥ |
28 | tasya tad vacanaṃ śrutvā śakuner lubdhako 'bravīt
bādhate khalu mā śītaṃ himatrāṇaṃ vidhīyatām |
29 | evam uktas tataḥ pakṣī parṇāny āstīrya bhūtale
yathāśuṣkāṇi yatnena jvalanārthaṃ drutaṃ yayau |
30 | sa gatvāṅgārakarmāntaṃ gṛhītvāgnim athāgamat
tataḥ śuṣkeṣu parṇeṣu pāvakaṃ so 'bhyadīdipat |
31 | susaṃdīptaṃ mahat kṛtvā tam āha śaraṇāgatam
pratāpaya suvisrabdhaṃ svagātrāṇy akutobhayaḥ |
32 | sa tathoktas tathety uktvā lubdho gātrāṇy atāpayat
agnipratyāgataprāṇas tataḥ prāha vihaṃgamam |
33 | dattam āhāram icchāmi tvayā kṣud bādhate hi mām
tad vacaḥ sa pratiśrutya vākyam āha vihaṃgamaḥ |
34 | na me 'sti vibhavo yena nāśayāmi tava kṣudhām
utpannena hi jīvāmo vayaṃ nityaṃ vanaukasaḥ |
35 | saṃcayo nāsti cāsmākaṃ munīnām iva kānane
ity uktvā sa tadā tatra vivarṇavadano 'bhavat |
36 | kathaṃ nu khalu kartavyam iti cintāparaḥ sadā
babhūva bharataśreṣṭha garhayan vṛttim ātmanaḥ |
37 | muhūrtāl labdhasaṃjñas tu sa pakṣī pakṣighātakam
uvāca tarpayiṣye tvāṃ muhūrtaṃ pratipālaya |
38 | ity uktvā śuṣkaparṇaiḥ sa saṃprajvālya hutāśanam
harṣeṇa mahatā yuktaḥ kapotaḥ punar abravīt |
39 | devānāṃ ca munīnāṃ ca pitṝṇāṃ ca mahātmanām
śrutapūrvo mayā dharmo mahān atithipūjane |
40 | kuruṣvānugrahaṃ me 'dya satyam etad bravīmi te
niścitā khalu me buddhir atithipratipūjane |
41 | tataḥ satyapratijño vai sa pakṣī prahasann iva
tam agniṃ triḥ parikramya praviveśa mahīpate |
42 | agnimadhyaṃ praviṣṭaṃ taṃ lubdho dṛṣṭvātha pakṣiṇam
cintayām āsa manasā kim idaṃ nu kṛtaṃ mayā |
43 | aho mama nṛśaṃsasya garhitasya svakarmaṇā
adharmaḥ sumahān ghoro bhaviṣyati na saṃśayaḥ |
44 | evaṃ bahuvidhaṃ bhūri vilalāpa sa lubdhakaḥ
garhayan svāni karmāṇi dvijaṃ dṛṣṭvā tathāgatam |