Book 12 Chapter 139 | |
1 | yudhiṣṭhira uvāca |
1 | hīne paramake dharme sarvalokātilaṅghini
adharme dharmatāṃ nīte dharme cādharmatāṃ gate |
2 | maryādāsu prabhinnāsu kṣubhite dharmaniścaye
rājabhiḥ pīḍite loke corair vāpi viśāṃ pate |
3 | sarvāśrameṣu mūḍheṣu karmasūpahateṣu ca
kāmān mohāc ca lobhāc ca bhayaṃ paśyatsu bhārata |
4 | aviśvasteṣu sarveṣu nityabhīteṣu pārthiva
nikṛtyā hanyamāneṣu vañcayatsu parasparam |
5 | saṃpradīpteṣu deśeṣu brāhmaṇye cābhipīḍite
avarṣati ca parjanye mitho bhede samutthite |
6 | sarvasmin dasyusād bhūte pṛthivyām upajīvane
kena svid brāhmaṇo jīvej jaghanye kāla āgate |
7 | atityakṣuḥ putrapautrān anukrośān narādhipa
katham āpatsu varteta tan me brūhi pitāmaha |
8 | kathaṃ ca rājā varteta loke kaluṣatāṃ gate
katham arthāc ca dharmāc ca na hīyeta paraṃtapa |
9 | bhīṣma uvāca |
9 | rājamūlā mahārāja yogakṣemasuvṛṣṭayaḥ
prajāsu vyādhayaś caiva maraṇaṃ ca bhayāni ca |
10 | kṛtaṃ tretā dvāparaś ca kaliś ca bharatarṣabha
rājamūlāni sarvāṇi mama nāsty atra saṃśayaḥ |
11 | tasmiṃs tv abhyāgate kāle prajānāṃ doṣakārake
vijñānabalam āsthāya jīvitavyaṃ tadā bhavet |
12 | atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam
viśvāmitrasya saṃvādaṃ caṇḍālasya ca pakkaṇe |
13 | tretādvāparayoḥ saṃdhau purā daivavidhikramāt
anāvṛṣṭir abhūd ghorā rājan dvādaśavārṣikī |
14 | prajānām abhivṛddhānāṃ yugānte paryupasthite
tretānirmokṣasamaye dvāparapratipādane |
15 | na vavarṣa sahasrākṣaḥ pratilomo 'bhavad guruḥ
jagāma dakṣiṇaṃ mārgaṃ somo vyāvṛttalakṣaṇaḥ |
16 | nāvaśyāyo 'pi rātryante kuta evābhrarājayaḥ
nadyaḥ saṃkṣiptatoyaughāḥ kva cid antargatābhavan |
17 | sarāṃsi saritaś caiva kūpāḥ prasravaṇāni ca
hatatviṭkāny alakṣyanta nisargād daivakāritāt |
18 | upaśuṣkajalasthāyā vinivṛttasabhāprapā
nivṛttayajñasvādhyāyā nirvaṣaṭkāramaṅgalā |
19 | utsannakṛṣigorakṣyā nivṛttavipaṇāpaṇā
nivṛttapūgasamayā saṃpranaṣṭamahotsavā |
20 | asthikaṅkālasaṃkīrṇā hāhābhūtajanākulā
śūnyabhūyiṣṭhanagarā dagdhagrāmaniveśanā |
21 | kva cic coraiḥ kva cic chastraiḥ kva cid rājabhir āturaiḥ
parasparabhayāc caiva śūnyabhūyiṣṭhanirjanā |
22 | gatadaivatasaṃkalpā vṛddhabālavinākṛtā
gojāvimahiṣair hīnā parasparaharāharā |
23 | hataviprā hatārakṣā pranaṣṭauṣadhisaṃcayā
śyāvabhūtanaraprāyā babhūva vasudhā tadā |
24 | tasmin pratibhaye kāle kṣīṇe dharme yudhiṣṭhira
babhramuḥ kṣudhitā martyāḥ khādantaḥ sma parasparam |
25 | ṛṣayo niyamāṃs tyaktvā parityaktāgnidaivatāḥ
āśramān saṃparityajya paryadhāvann itas tataḥ |
26 | viśvāmitro 'tha bhagavān maharṣir aniketanaḥ
kṣudhā parigato dhīmān samantāt paryadhāvata |
27 | sa kadā cit paripatañ śvapacānāṃ niveśanam
hiṃsrāṇāṃ prāṇihantṝṇām āsasāda vane kva cit |
28 | vibhinnakalaśākīrṇaṃ śvacarmācchādanāyutam
varāhakharabhagnāsthikapālaghaṭasaṃkulam |
29 | mṛtacelaparistīrṇaṃ nirmālyakṛtabhūṣaṇam
sarpanirmokamālābhiḥ kṛtacihnakuṭīmaṭham |
30 | ulūkapakṣadhvajibhir devatāyatanair vṛtam
lohaghaṇṭāpariṣkāraṃ śvayūthaparivāritam |
31 | tat praviśya kṣudhāviṣṭo gādheḥ putro mahān ṛṣiḥ
āhārānveṣaṇe yuktaḥ paraṃ yatnaṃ samāsthitaḥ |
32 | na ca kva cid avindat sa bhikṣamāṇo 'pi kauśikaḥ
māṃsam annaṃ mūlaphalam anyad vā tatra kiṃ cana |
33 | aho kṛcchraṃ mayā prāptam iti niścitya kauśikaḥ
papāta bhūmau daurbalyāt tasmiṃś caṇḍālapakkaṇe |
34 | cintayām āsa sa muniḥ kiṃ nu me sukṛtaṃ bhavet
kathaṃ vṛthā na mṛtyuḥ syād iti pārthivasattama |
35 | sa dadarśa śvamāṃsasya kutantīṃ vitatāṃ muniḥ
caṇḍālasya gṛhe rājan sadyaḥ śastrahatasya ca |
36 | sa cintayām āsa tadā steyaṃ kāryam ito mayā
na hīdānīm upāyo 'nyo vidyate prāṇadhāraṇe |
37 | āpatsu vihitaṃ steyaṃ viśiṣṭasamahīnataḥ
paraṃ paraṃ bhavet pūrvam asteyam iti niścayaḥ |
38 | hīnād ādeyam ādau syāt samānāt tadanantaram
asaṃbhavād ādadīta viśiṣṭād api dhārmikāt |
39 | so 'ham antāvasānānāṃ haramāṇaḥ parigrahāt
na steyadoṣaṃ paśyāmi hariṣyāmy etad āmiṣam |
40 | etāṃ buddhiṃ samāsthāya viśvāmitro mahāmuniḥ
tasmin deśe prasuṣvāpa patito yatra bhārata |
41 | sa vigāḍhāṃ niśāṃ dṛṣṭvā supte caṇḍālapakkaṇe
śanair utthāya bhagavān praviveśa kuṭīmaṭham |
42 | sa supta eva caṇḍālaḥ śleṣmāpihitalocanaḥ
paribhinnasvaro rūkṣa uvācāpriyadarśanaḥ |
43 | kaḥ kutantīṃ ghaṭṭayati supte caṇḍālapakkaṇe
jāgarmi nāvasupto 'smi hato 'sīti ca dāruṇaḥ |
44 | viśvāmitro 'ham ity eva sahasā tam uvāca saḥ
sahasābhyāgatabhayaḥ sodvegas tena karmaṇā |
45 | caṇḍālas tad vacaḥ śrutvā maharṣer bhāvitātmanaḥ
śayanād upasaṃbhrānta iyeṣotpatituṃ tataḥ |
46 | sa visṛjyāśru netrābhyāṃ bahumānāt kṛtāñjaliḥ
uvāca kauśikaṃ rātrau brahman kiṃ te cikīrṣitam |
47 | viśvāmitras tu mātaṅgam uvāca parisāntvayan
kṣudhito 'haṃ gataprāṇo hariṣyāmi śvajāghanīm |
48 | avasīdanti me prāṇāḥ smṛtir me naśyati kṣudhā
svadharmaṃ budhyamāno 'pi hariṣyāmi śvajāghanīm |
49 | aṭan bhaikṣaṃ na vindāmi yadā yuṣmākam ālaye
tadā buddhiḥ kṛtā pāpe hariṣyāmi śvajāghanīm |
50 | tṛṣitaḥ kaluṣaṃ pātā nāsti hrīr aśanārthinaḥ
kṣud dharmaṃ dūṣayaty atra hariṣyāmi śvajāghanīm |
51 | agnir mukhaṃ purodhāś ca devānāṃ śucipād vibhuḥ
yathā sa sarvabhug brahmā tathā māṃ viddhi dharmataḥ |
52 | tam uvāca sa caṇḍālo maharṣe śṛṇu me vacaḥ
śrutvā tathā samātiṣṭha yathā dharmān na hīyase |
53 | mṛgāṇām adhamaṃ śvānaṃ pravadanti manīṣiṇaḥ
tasyāpy adhama uddeśaḥ śarīrasyorujāghanī |
54 | nedaṃ samyag vyavasitaṃ maharṣe karma vaikṛtam
caṇḍālasvasya haraṇam abhakṣyasya viśeṣataḥ |
55 | sādhv anyam anupaśya tvam upāyaṃ prāṇadhāraṇe
na māṃsalobhāt tapaso nāśas te syān mahāmune |
56 | jānato 'vihito mārgo na kāryo dharmasaṃkaraḥ
mā sma dharmaṃ parityākṣīs tvaṃ hi dharmavid uttamaḥ |
57 | viśvāmitras tato rājann ity ukto bharatarṣabha
kṣudhārtaḥ pratyuvācedaṃ punar eva mahāmuniḥ |
58 | nirāhārasya sumahān mama kālo 'bhidhāvataḥ
na vidyate 'bhyupāyaś ca kaś cin me prāṇadhāraṇe |
59 | yena tena viśeṣeṇa karmaṇā yena kena cit
abhyujjīvet sīdamānaḥ samartho dharmam ācaret |
60 | aindro dharmaḥ kṣatriyāṇāṃ brāhmaṇānām athāgnikaḥ
brahmavahnir mama balaṃ bhakṣyāmi samayaṃ kṣudhā |
61 | yathā yathā vai jīved dhi tat kartavyam apīḍayā
jīvitaṃ maraṇāc chreyo jīvan dharmam avāpnuyāt |
62 | so 'haṃ jīvitam ākāṅkṣann abhakṣasyāpi bhakṣaṇam
vyavasye buddhipūrvaṃ vai tad bhavān anumanyatām |
63 | jīvan dharmaṃ cariṣyāmi praṇotsyāmy aśubhāni ca
tapobhir vidyayā caiva jyotīṃṣīva mahat tamaḥ |
64 | śvapaca uvāca |
64 | naitat khādan prāpsyase prāṇam anyaṃ; nāyur dīrghaṃ nāmṛtasyeva tṛptim
bhikṣām anyāṃ bhikṣa mā te mano 'stu; śvabhakṣaṇe śvā hy abhakṣo dvijānām |
65 | viśvāmitra uvāca |
65 | na durbhikṣe sulabhaṃ māṃsam anyac; chvapāka nānnaṃ na ca me 'sti vittam
kṣudhārtaś cāham agatir nirāśaḥ; śvamāṃse cāsmin ṣaḍrasān sādhu manye |
66 | śvapaca uvāca |
66 | pañca pañcanakhā bhakṣyā brahmakṣatrasya vai dvija
yadi śāstraṃ pramāṇaṃ te mābhakṣye mānasaṃ kṛthāḥ |
67 | viśvāmitra uvāca |
67 | agastyenāsuro jagdho vātāpiḥ kṣudhitena vai
aham āpadgataḥ kṣubdho bhakṣayiṣye śvajāghanīm |
68 | śvapaca uvāca |
68 | bhikṣām anyām āhareti na caitat kartum arhasi
na nūnaṃ kāryam etad vai hara kāmaṃ śvajāghanīm |
69 | viśvāmitra uvāca |
69 | śiṣṭā vai kāraṇaṃ dharme tadvṛttam anuvartaye
parāṃ medhyāśanād etāṃ bhakṣyāṃ manye śvajāghanīm |
70 | śvapaca uvāca |
70 | asatā yat samācīrṇaṃ na sa dharmaḥ sanātanaḥ
nāvṛttam anukāryaṃ vai mā chalenānṛtaṃ kṛthāḥ |
71 | viśvāmitra uvāca |
71 | na pātakaṃ nāvamatam ṛṣiḥ san kartum arhasi
samau ca śvamṛgau manye tasmād bhakṣyā śvajāghanī |
72 | śvapaca uvāca |
72 | yad brāhmaṇārthe kṛtam arthitena; tenarṣiṇā tac ca bhakṣyādhikāram
sa vai dharmo yatra na pāpam asti; sarvair upāyair hi sa rakṣitavyaḥ |
73 | viśvāmitra uvāca |
73 | mitraṃ ca me brāhmaṇaś cāyam ātmā; priyaś ca me pūjyatamaś ca loke
taṃ bhartukāmo 'ham imāṃ hariṣye; nṛśaṃsānām īdṛśānāṃ na bibhye |
74 | śvapaca uvāca |
74 | kāmaṃ narā jīvitaṃ saṃtyajanti; na cābhakṣyaiḥ pratikurvanti tatra
sarvān kāmān prāpnuvantīha vidvan; priyasva kāmaṃ sahitaḥ kṣudhā vai |
75 | viśvāmitra uvāca |
75 |
sthāne tāvat saṃśayaḥ pretyabhāve; niḥsaṃśayaṃ karmaṇāṃ vā vināśaḥ
ahaṃ punar varta ity āśayātmā; mūlaṃ rakṣan bhakṣayiṣyāmy abhakṣyam |
76 | buddhyātmake vyastam astīti tuṣṭo; mohād ekatvaṃ yathā carma cakṣuḥ
yady apy enaḥ saṃśayād ācarāmi; nāhaṃ bhaviṣyāmi yathā tvam eva |
77 | śvapaca uvāca |
77 | patanīyam idaṃ duḥkham iti me vartate matiḥ
duṣkṛtī brāhmaṇaṃ santaṃ yas tvām aham upālabhe |
78 | viśvāmitra uvāca |
78 | pibanty evodakaṃ gāvo maṇḍūkeṣu ruvatsv api
na te 'dhikāro dharme 'sti mā bhūr ātmapraśaṃsakaḥ |
79 | śvapaca uvāca |
79 | suhṛd bhūtvānuśāsmi tvā kṛpā hi tvayi me dvija
tad evaṃ śreya ādhatsva mā lobhāc chvānam ādithāḥ |
80 | viśvāmitra uvāca |
80 | suhṛn me tvaṃ sukhepsuś ced āpado māṃ samuddhara
jāne 'haṃ dharmato 'tmānaṃ śvānīm utsṛja jāghanīm |
81 | śvapaca uvāca |
81 | naivotsahe bhavate dātum etāṃ; nopekṣituṃ hriyamāṇaṃ svam annam
ubhau syāvaḥ svamalenāvaliptau; dātāhaṃ ca tvaṃ ca vipra pratīcchan |
82 | viśvāmitra uvāca |
82 | adyāham etad vṛjinaṃ karma kṛtvā; jīvaṃś cariṣyāmi mahāpavitram
prapūtātmā dharmam evābhipatsye; yad etayor guru tad vai bravīhi |
83 | śvapaca uvāca |
83 | ātmaiva sākṣī kila lokakṛtye; tvam eva jānāsi yad atra duṣṭam
yo hy ādriyed bhakṣyam iti śvamāṃsaṃ; manye na tasyāsti vivarjanīyam |
84 | viśvāmitra uvāca |
84 | upādāne khādane vāsya doṣaḥ; kāryo nyāyair nityam atrāpavādaḥ
yasmin na hiṃsā nānṛte vākyaleśo; bhakṣyakriyā tatra na tad garīyaḥ |
85 | śvapaca uvāca |
85 | yady eṣa hetus tava khādanasya; na te vedaḥ kāraṇaṃ nānyadharmaḥ
tasmād abhakṣye bhakṣaṇād vā dvijendra; doṣaṃ na paśyāmi yathedam āttha |
86 | viśvāmitra uvāca |
86 |
na pātakaṃ bhakṣaṇam asya dṛṣṭaṃ; surāṃ pītvā patatītīha śabdaḥ
anyonyakarmāṇi tathā tathaiva; na leśamātreṇa kṛtyaṃ hinasti |
87 | śvapaca uvāca |
87 | asthānato hīnataḥ kutsitād vā; taṃ vidvāṃsaṃ bādhate sādhuvṛttam
sthānaṃ punar yo labhate niṣaṅgāt; tenāpi daṇḍaḥ sahitavya eva |
88 | bhīṣma uvāca |
88 | evam uktvā nivavṛte mātaṅgaḥ kauśikaṃ tadā
viśvāmitro jahāraiva kṛtabuddhiḥ śvajāghanīm |
89 | tato jagrāha pañcāṅgīṃ jīvitārthī mahāmuniḥ
sadāras tām upākṛtya vane yāto mahāmuniḥ |
90 | etasminn eva kāle tu pravavarṣātha vāsavaḥ
saṃjīvayan prajāḥ sarvā janayām āsa cauṣadhīḥ |
91 | viśvāmitro 'pi bhagavāṃs tapasā dagdhakilbiṣaḥ
kālena mahatā siddhim avāpa paramādbhutām |
92 | evaṃ vidvān adīnātmā vyasanastho jijīviṣuḥ
sarvopāyair upāyajño dīnam ātmānam uddharet |
93 | etāṃ buddhiṃ samāsthāya jīvitavyaṃ sadā bhavet
jīvan puṇyam avāpnoti naro bhadrāṇi paśyati |
94 | tasmāt kaunteya viduṣā dharmādharmaviniścaye
buddhim āsthāya loke 'smin vartitavyaṃ yatātmanā |