Book 12 Chapter 138 | |
1 | yudhiṣṭhira uvāca |
1 | yugakṣayāt parikṣīṇe dharme loke ca bhārata
dasyubhiḥ pīḍyamāne ca kathaṃ stheyaṃ pitāmaha |
2 | bhīṣma uvāca |
2 | hanta te kathayiṣyāmi nītim āpatsu bhārata
utsṛjyāpi ghṛṇāṃ kāle yathā varteta bhūmipaḥ |
3 | atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam
bharadvājasya saṃvādaṃ rājñaḥ śatruṃtapasya ca |
4 | rājā śatruṃtapo nāma sauvīrāṇāṃ mahārathaḥ
kaṇiṅkam upasaṃgamya papracchārthaviniścayam |
5 | alabdhasya kathaṃ lipsā labdhaṃ kena vivardhate
vardhitaṃ pālayet kena pālitaṃ praṇayet katham |
6 | tasmai viniścayārthaṃ sa paripṛṣṭārthaniścayaḥ
uvāca brāhmaṇo vākyam idaṃ hetumad uttaram |
7 | nityam udyatadaṇḍaḥ syān nityaṃ vivṛtapauruṣaḥ
acchidraś chidradarśī ca pareṣāṃ vivarānugaḥ |
8 | nityam udyatadaṇḍasya bhṛśam udvijate janaḥ
tasmāt sarvāṇi bhūtāni daṇḍenaiva prarodhayet |
9 | evam eva praśaṃsanti paṇḍitās tattvadarśinaḥ
tasmāc catuṣṭaye tasmin pradhāno daṇḍa ucyate |
10 | chinnamūle hy adhiṣṭhāne sarve tajjīvino hatāḥ
kathaṃ hi śākhās tiṣṭheyuś chinnamūle vanaspatau |
11 | mūlam evāditaś chindyāt parapakṣasya paṇḍitaḥ
tataḥ sahāyān pakṣaṃ ca sarvam evānusārayet |
12 | sumantritaṃ suvikrāntaṃ suyuddhaṃ supalāyitam
āpadāṃ padakāleṣu kurvīta na vicārayet |
13 | vāṅmātreṇa vinītaḥ syād dhṛdayena yathā kṣuraḥ
ślakṣṇapūrvābhibhāṣī ca kāmakrodhau vivarjayet |
14 | sapatnasahite kārye kṛtvā saṃdhiṃ na viśvaset
apakrāmet tataḥ kṣipraṃ kṛtakāryo vicakṣaṇaḥ |
15 | śatruṃ ca mitrarūpeṇa sāntvenaivābhisāntvayet
nityaśaś codvijet tasmāt sarpād veśmagatād iva |
16 | yasya buddhiṃ paribhavet tam atītena sāntvayet
anāgatena duṣprajñaṃ pratyutpannena paṇḍitam |
17 | añjaliṃ śapathaṃ sāntvaṃ praṇamya śirasā vadet
aśruprapātanaṃ caiva kartavyaṃ bhūtim icchatā |
18 | vahed amitraṃ skandhena yāvat kālaviparyayaḥ
athainam āgate kāle bhindyād ghaṭam ivāśmani |
19 | muhūrtam api rājendra tindukālātavaj jvalet
na tuṣāgnir ivānarcir dhūmāyeta naraś ciram |
20 | nānarthakenārthavattvaṃ kṛtaghnena samācaret
arthe tu śakyate bhoktuṃ kṛtakāryo 'vamanyate tasmāt sarvāṇi kāryāṇi sāvaśeṣāṇi kārayet |
21 | kokilasya varāhasya meroḥ śūnyasya veśmanaḥ
vyāḍasya bhakticitrasya yac chreṣṭhaṃ tat samācaret |
22 | utthāyotthāya gacchec ca nityayukto ripor gṛhān
kuśalaṃ cāpi pṛccheta yady apy akuśalaṃ bhavet |
23 | nālasāḥ prāpnuvanty arthān na klībā na ca māninaḥ
na ca lokaravād bhītā na ca śaśvat pratīkṣiṇaḥ |
24 | nāsya chidraṃ paro vidyād vidyāc chidraṃ parasya tu
gūhet kūrma ivāṅgāni rakṣed vivaram ātmanaḥ |
25 | bakavac cintayed arthān siṃhavac ca parākramet
vṛkavac cāvalumpeta śaśavac ca viniṣpatet |
26 | pānam akṣās tathā nāryo mṛgayā gītavāditam
etāni yuktyā seveta prasaṅgo hy atra doṣavān |
27 | kuryāt tṛṇamayaṃ cāpaṃ śayīta mṛgaśāyikām
andhaḥ syād andhavelāyāṃ bādhiryam api saṃśrayet |
28 | deśaṃ kālaṃ samāsādya vikrameta vicakṣaṇaḥ
deśakālābhyatīto hi vikramo niṣphalo bhavet |
29 | kālākālau saṃpradhārya balābalam athātmanaḥ
parasparabalaṃ jñātvā tathātmānaṃ niyojayet |
30 | daṇḍenopanataṃ śatruṃ yo rājā na niyacchati
sa mṛtyum upagūhyās te garbham aśvatarī yathā |
31 | supuṣpitaḥ syād aphalaḥ phalavān syād durāruhaḥ
āmaḥ syāt pakvasaṃkāśo na ca śīryeta kasya cit |
32 | āśāṃ kālavatīṃ kuryāt tāṃ ca vighnena yojayet
vighnaṃ nimittato brūyān nimittaṃ cāpi hetutaḥ |
33 | bhītavat saṃvidhātavyaṃ yāvad bhayam anāgatam
āgataṃ tu bhayaṃ dṛṣṭvā prahartavyam abhītavat |
34 | na saṃśayam anāruhya naro bhadrāṇi paśyati
saṃśayaṃ punar āruhya yadi jīvati paśyati |
35 | anāgataṃ vijānīyād yacched bhayam upasthitam
punar vṛddhikṣayāt kiṃ cid abhivṛttaṃ niśāmayet |
36 | pratyupasthitakālasya sukhasya parivarjanam
anāgatasukhāśā ca naiṣa buddhimatāṃ nayaḥ |
37 | yo 'riṇā saha saṃdhāya sukhaṃ svapiti viśvasan
sa vṛkṣāgraprasupto vā patitaḥ pratibudhyate |
38 | karmaṇā yena teneha mṛdunā dāruṇena vā
uddhared dīnam ātmānaṃ samartho dharmam ācaret |
39 | ye sapatnāḥ sapatnānāṃ sarvāṃs tān apavatsayet
ātmanaś cāpi boddhavyāś cārāḥ praṇihitāḥ paraiḥ |
40 | cāraḥ suvihitaḥ kārya ātmano 'tha parasya ca
pāṣaṇḍāṃs tāpasādīṃś ca pararāṣṭraṃ praveśayet |
41 | udyāneṣu vihāreṣu prapāsv āvasatheṣu ca
pānāgāreṣu veśeṣu tīrtheṣu ca sabhāsu ca |
42 | dharmābhicāriṇaḥ pāpāś cārā lokasya kaṇṭakāḥ
samāgacchanti tān buddhvā niyacchec chamayed api |
43 | na viśvased aviśvaste viśvaste nāpi viśvaset
viśvastaṃ bhayam anveti nāparīkṣya ca viśvaset |
44 | viśvāsayitvā tu paraṃ tattvabhūtena hetunā
athāsya praharet kāle kiṃ cid vicalite pade |
45 | aśaṅkyam api śaṅketa nityaṃ śaṅketa śaṅkitāt
bhayaṃ hi śaṅkitāj jātaṃ samūlam api kṛntati |
46 | avadhānena maunena kāṣāyeṇa jaṭājinaiḥ
viśvāsayitvā dveṣṭāram avalumped yathā vṛkaḥ |
47 | putro vā yadi vā bhrātā pitā vā yadi vā suhṛt
arthasya vighnaṃ kurvāṇā hantavyā bhūtivardhanāḥ |
48 | guror apy avaliptasya kāryākāryam ajānataḥ
utpathapratipannasya daṇḍo bhavati śāsanam |
49 | pratyutthānābhivādābhyāṃ saṃpradānena kasya cit
pratipuṣkalaghātī syāt tīkṣṇatuṇḍa iva dvijaḥ |
50 | nācchittvā paramarmāṇi nākṛtvā karma dāruṇam
nāhatvā matsyaghātīva prāpnoti paramāṃ śriyam |
51 | nāsti jātyā ripur nāma mitraṃ nāma na vidyate
sāmarthyayogāj jāyante mitrāṇi ripavas tathā |
52 | amitraṃ naiva muñceta bruvantaṃ karuṇāny api
duḥkhaṃ tatra na kurvīta hanyāt pūrvāpakāriṇam |
53 | saṃgrahānugrahe yatnaḥ sadā kāryo 'nasūyatā
nigrahaś cāpi yatnena kartavyo bhūtim icchatā |
54 | prahariṣyan priyaṃ brūyāt prahṛtyāpi priyottaram
api cāsya śiraś chittvā rudyāc choced athāpi vā |
55 | nimantrayeta sāntvena saṃmānena titikṣayā
āśākāraṇam ity etat kartavyaṃ bhūtim icchatā |
56 | na śuṣkavairaṃ kurvīta na bāhubhyāṃ nadīṃ taret
apārthakam anāyuṣyaṃ goviṣāṇasya bhakṣaṇam dantāś ca parighṛṣyante rasaś cāpi na labhyate |
57 | trivarge trividhā pīḍānubandhās traya eva ca
anubandhavadhau jñātvā pīḍāṃ hi parivarjayet |
58 | ṛṇaśeṣo 'gniśeṣaś ca śatruśeṣas tathaiva ca
punaḥ punar vivardheta svalpo 'py anivāritaḥ |
59 | vardhamānam ṛṇaṃ tiṣṭhat paribhūtāś ca śatravaḥ
āvahanty anayaṃ tīvraṃ vyādhayaś cāpy upekṣitāḥ |
60 | nāsamyak kṛtakārī syād apramattaḥ sadā bhavet
kaṇṭako 'pi hi duśchinno vikāraṃ kurute ciram |
61 | vadhena ca manuṣyāṇāṃ mārgāṇāṃ dūṣaṇena ca
ākarāṇāṃ vināśaiś ca pararāṣṭraṃ vināśayet |
62 | gṛdhradṛṣṭir bakālīnaḥ śvaceṣṭaḥ siṃhavikramaḥ
anudvignaḥ kākaśaṅkī bhujaṃgacaritaṃ caret |
63 | śreṇimukhyopajāpeṣu vallabhānunayeṣu ca
amātyān parirakṣeta bhedasaṃghātayor api |
64 | mṛdur ity avamanyante tīkṣṇa ity udvijanti ca
tīkṣṇakāle ca tīkṣṇaḥ syān mṛdukāle mṛdur bhavet |
65 | mṛdunā sumṛduṃ hanti mṛdunā hanti dāruṇam
nāsādhyaṃ mṛdunā kiṃ cit tasmāt tīkṣṇataraṃ mṛdu |
66 | kāle mṛdur yo bhavati kāle bhavati dāruṇaḥ
sa sādhayati kṛtyāni śatrūṃś caivādhitiṣṭhati |
67 | paṇḍitena viruddhaḥ san dūre 'smīti na viśvaset
dīrghau buddhimato bāhū yābhyāṃ hiṃsati hiṃsitaḥ |
68 | na tat tared yasya na pāram uttaren; na tad dhared yat punar āharet paraḥ
na tat khaned yasya na mūlam utkhanen; na taṃ hanyād yasya śiro na pātayet |
69 | itīdam uktaṃ vṛjinābhisaṃhitaṃ; na caitad evaṃ puruṣaḥ samācaret
paraprayuktaṃ tu kathaṃ niśāmayed; ato mayoktaṃ bhavato hitārthinā |
70 | yathāvad uktaṃ vacanaṃ hitaṃ tadā; niśamya vipreṇa suvīrarāṣṭriyaḥ
tathākarod vākyam adīnacetanaḥ; śriyaṃ ca dīptāṃ bubhuje sabāndhavaḥ |