Book 12 Chapter 137 | |
1 | yudhiṣṭhira uvāca |
1 | ukto mantro mahābāho na viśvāso 'sti śatruṣu
kathaṃ hi rājā varteta yadi sarvatra nāśvaset |
2 | viśvāsād dhi paraṃ rājño rājann utpadyate bhayam
kathaṃ vai nāśvasan rājā śatrūñ jayati pārthiva |
3 | etan me saṃśayaṃ chindhi mano me saṃpramuhyati
aviśvāsakathām etām upaśrutya pitāmaha |
4 | bhīṣma uvāca |
4 | śṛṇu kaunteya yo vṛtto brahmadattaniveśane
pūjanyā saha saṃvādo brahmadattasya pārthiva |
5 | kāmpilye brahmadattasya antaḥpuranivāsinī
pūjanī nāma śakunī dīrghakālaṃ sahoṣitā |
6 | rutajñā sarvabhūtānāṃ yathā vai jīvajīvakaḥ
sarvajñā sarvadharmajñā tiryagyonigatāpi sā |
7 | abhiprajātā sā tatra putram ekaṃ suvarcasam
samakālaṃ ca rājño 'pi devyāḥ putro vyajāyata |
8 | samudratīraṃ gatvā sā tv ājahāra phaladvayam
puṣṭyarthaṃ ca svaputrasya rājaputrasya caiva ha |
9 | phalam ekaṃ sutāyādād rājaputrāya cāparam
amṛtāsvādasadṛśaṃ balatejovivardhanam tatrāgacchat parāṃ vṛddhiṃ rājaputraḥ phalāśanāt |
10 | dhātryā hastagataś cāpi tenākrīḍata pakṣiṇā
śūnye tu tam upādāya pakṣiṇaṃ samajātakam hatvā tataḥ sa rājendra dhātryā hastam upāgamat |
11 | atha sā śakunī rājann āgamat phalahārikā
apaśyan nihataṃ putraṃ tena bālena bhūtale |
12 | bāṣpapūrṇamukhī dīnā dṛṣṭvā sā tu hataṃ sutam
pūjanī duḥkhasaṃtaptā rudatī vākyam abravīt |
13 | kṣatriye saṃgataṃ nāsti na prītir na ca sauhṛdam
kāraṇe saṃbhajantīha kṛtārthāḥ saṃtyajanti ca |
14 | kṣatriyeṣu na viśvāsaḥ kāryaḥ sarvopaghātiṣu
apakṛtyāpi satataṃ sāntvayanti nirarthakam |
15 | aham asya karomy adya sadṛśīṃ vairayātanām
kṛtaghnasya nṛśaṃsasya bhṛśaṃ viśvāsaghātinaḥ |
16 | sahasaṃjātavṛddhasya tathaiva sahabhojinaḥ
śaraṇāgatasya ca vadhas trividhaṃ hy asya kilbiṣam |
17 | ity uktvā caraṇābhyāṃ tu netre nṛpasutasya sā
bhittvā svasthā tata idaṃ pūjanī vākyam abravīt |
18 | icchayaiva kṛtaṃ pāpaṃ sadya evopasarpati
kṛtapratikriyaṃ teṣāṃ na naśyati śubhāśubham |
19 | pāpaṃ karma kṛtaṃ kiṃ cin na tasmin yadi vidyate
nipātyate 'sya putreṣu na cet pautreṣu naptṛṣu |
20 | brahmadatta uvāca |
20 | asti vai kṛtam asmābhir asti pratikṛtaṃ tvayā
ubhayaṃ tat samībhūtaṃ vasa pūjani mā gamaḥ |
21 | pūjany uvāca |
21 | sakṛt kṛtāparādhasya tatraiva parilambataḥ
na tad budhāḥ praśaṃsanti śreyas tatrāpasarpaṇam |
22 | sāntve prayukte nṛpate kṛtavaire na viśvaset
kṣipraṃ prabadhyate mūḍho na hi vairaṃ praśāmyati |
23 | anyonyaṃ kṛtavairāṇāṃ putrapautraṃ nigacchati
putrapautre vinaṣṭe tu paralokaṃ nigacchati |
24 | sarveṣāṃ kṛtavairāṇām aviśvāsaḥ sukhāvahaḥ
ekāntato na viśvāsaḥ kāryo viśvāsaghātakaḥ |
25 | na viśvased aviśvaste viśvaste 'pi na viśvaset
kāmaṃ viśvāsayed anyān pareṣāṃ tu na viśvaset |
26 | mātā pitā bāndhavānāṃ variṣṭhau; bhāryā jarā bījamātraṃ tu putraḥ
bhrātā śatruḥ klinnapāṇir vayasya; ātmā hy ekaḥ sukhaduḥkhasya vettā |
27 | anyonyakṛtavairāṇāṃ na saṃdhir upapadyate
sa ca hetur atikrānto yadartham aham āvasam |
28 | pūjitasyārthamānābhyāṃ jantoḥ pūrvāpakāriṇaḥ
ceto bhavaty aviśvastaṃ pūrvaṃ trāsayate balāt |
29 | pūrvaṃ saṃmānanā yatra paścāc caiva vimānanā
jahyāt taṃ sattvavān vāsaṃ saṃmānitavimānitaḥ |
30 | uṣitāsmi tavāgāre dīrghakālam ahiṃsitā
tad idaṃ vairam utpannaṃ sukham āssva vrajāmy aham |
31 | brahmadatta uvāca |
31 | yatkṛte pratikuryād vai na sa tatrāparādhnuyāt
anṛṇas tena bhavati vasa pūjani mā gamaḥ |
32 | pūjany uvāca |
32 | na kṛtasya na kartuś ca sakhyaṃ saṃdhīyate punaḥ
hṛdayaṃ tatra jānāti kartuś caiva kṛtasya ca |
33 | brahmadatta uvāca |
33 | kṛtasya caiva kartuś ca sakhyaṃ saṃdhīyate punaḥ
vairasyopaśamo dṛṣṭaḥ pāpaṃ nopāśnute punaḥ |
34 | pūjany uvāca |
34 | nāsti vairam upakrāntaṃ sāntvito 'smīti nāśvaset
viśvāsād badhyate bālas tasmāc chreyo hy adarśanam |
35 | tarasā ye na śakyante śastraiḥ suniśitair api
sāmnā te vinigṛhyante gajā iva kareṇubhiḥ |
36 | brahmadatta uvāca |
36 | saṃvāsāj jāyate sneho jīvitāntakareṣv api
anyonyasya ca viśvāsaḥ śvapacena śuno yathā |
37 | anyonyakṛtavairāṇāṃ saṃvāsān mṛdutāṃ gatam
naiva tiṣṭhati tad vairaṃ puṣkarastham ivodakam |
38 | pūjany uvāca |
38 | vairaṃ pañcasamutthānaṃ tac ca budhyanti paṇḍitāḥ
strīkṛtaṃ vāstujaṃ vāgjaṃ sasapatnāparādhajam |
39 | tatra dātā nihantavyaḥ kṣatriyeṇa viśeṣataḥ
prakāśaṃ vāprakāśaṃ vā buddhvā deśabalādikam |
40 | kṛtavaire na viśvāsaḥ kāryas tv iha suhṛdy api
channaṃ saṃtiṣṭhate vairaṃ gūḍho 'gnir iva dāruṣu |
41 | na vittena na pāruṣyair na sāntvena na ca śrutaiḥ
vairāgniḥ śāmyate rājann aurvāgnir iva sāgare |
42 | na hi vairāgnir udbhūtaḥ karma vāpy aparādhajam
śāmyaty adagdhvā nṛpate vinā hy ekatarakṣayāt |
43 | satkṛtasyārthamānābhyāṃ syāt tu pūrvāpakāriṇaḥ
naiva śāntir na viśvāsaḥ karma trāsayate balāt |
44 | naivāpakāre kasmiṃś cid ahaṃ tvayi tathā bhavān
viśvāsād uṣitā pūrvaṃ nedānīṃ viśvasāmy aham |
45 | brahmadatta uvāca |
45 | kālena kriyate kāryaṃ tathaiva vividhāḥ kriyāḥ
kālenaiva pravartante kaḥ kasyehāparādhyati |
46 | tulyaṃ cobhe pravartete maraṇaṃ janma caiva ha
kāryate caiva kālena tannimittaṃ hi jīvati |
47 | badhyante yugapat ke cid ekaikasya na cāpare
kālo dahati bhūtāni saṃprāpyāgnir ivendhanam |
48 | nāhaṃ pramāṇaṃ naiva tvam anyonyakaraṇe śubhe
kālo nityam upādhatte sukhaṃ duḥkhaṃ ca dehinām |
49 | evaṃ vaseha sasnehā yathākālam ahiṃsitā
yat kṛtaṃ tac ca me kṣāntaṃ tvaṃ caiva kṣama pūjani |
50 | pūjany uvāca |
50 | yadi kālaḥ pramāṇaṃ te na vairaṃ kasya cid bhavet
kasmāt tv apacitiṃ yānti bāndhavā bāndhave hate |
51 | kasmād devāsurāḥ pūrvam anyonyam abhijaghnire
yadi kālena niryāṇaṃ sukhaduḥkhe bhavābhavau |
52 | bhiṣajo bheṣajaṃ kartuṃ kasmād icchanti rogiṇe
yadi kālena pacyante bheṣajaiḥ kiṃ prayojanam |
53 | pralāpaḥ kriyate kasmāt sumahāñ śokamūrchitaiḥ
yadi kālaḥ pramāṇaṃ te kasmād dharmo 'sti kartṛṣu |
54 | tava putro mamāpatyaṃ hatavān hiṃsito mayā
anantaraṃ tvayā cāhaṃ bandhanīyā mahīpate |
55 | ahaṃ hi putraśokena kṛtapāpā tavātmaje
tathā tvayā prahartavyaṃ mayi tattvaṃ ca me śṛṇu |
56 | bhakṣārthaṃ krīḍanārthaṃ vā narā vāñchanti pakṣiṇaḥ
tṛtīyo nāsti saṃyogo vadhabandhād ṛte kṣamaḥ |
57 | vadhabandhabhayād eke mokṣatantram upāgatāḥ
maraṇotpātajaṃ duḥkham āhur dharmavido janāḥ |
58 | sarvasya dayitāḥ prāṇāḥ sarvasya dayitāḥ sutāḥ
duḥkhād udvijate sarvaḥ sarvasya sukham īpsitam |
59 | duḥkhaṃ jarā brahmadatta duḥkham arthaviparyayaḥ
duḥkhaṃ cāniṣṭasaṃvāso duḥkham iṣṭaviyogajam |
60 | vairabandhakṛtaṃ duḥkhaṃ hiṃsājaṃ strīkṛtaṃ tathā
duḥkhaṃ sukhena satataṃ janād viparivartate |
61 | na duḥkhaṃ paraduḥkhe vai ke cid āhur abuddhayaḥ
yo duḥkhaṃ nābhijānāti sa jalpati mahājane |
62 | yas tu śocati duḥkhārtaḥ sa kathaṃ vaktum utsahet
rasajñaḥ sarvaduḥkhasya yathātmani tathā pare |
63 | yat kṛtaṃ te mayā rājaṃs tvayā ca mama yat kṛtam
na tad varṣaśataiḥ śakyaṃ vyapohitum ariṃdama |
64 | āvayoḥ kṛtam anyonyaṃ tatra saṃdhir na vidyate
smṛtvā smṛtvā hi te putraṃ navaṃ vairaṃ bhaviṣyati |
65 | vairam antikam āsajya yaḥ prītiṃ kartum icchati
mṛnmayasyeva bhagnasya tasya saṃdhir na vidyate |
66 | niścitaś cārthaśāstrajñair aviśvāsaḥ sukhodayaḥ
uśanāś cātha gāthe dve prahrādāyābravīt purā |
67 | ye vairiṇaḥ śraddadhate satye satyetare 'pi vā
te śraddadhānā vadhyante madhu śuṣkatṛṇair yathā |
68 | na hi vairāṇi śāmyanti kuleṣv ā daśamād yugāt
ākhyātāraś ca vidyante kule ced vidyate pumān |
69 | upaguhya hi vairāṇi sāntvayanti narādhipāḥ
athainaṃ pratipiṃṣanti pūrṇaṃ ghaṭam ivāśmani |
70 | sadā na viśvased rājan pāpaṃ kṛtveha kasya cit
apakṛtya pareṣāṃ hi viśvāsād duḥkham aśnute |
71 | brahmadatta uvāca |
71 | nāviśvāsāc cinvate 'rthān nehante cāpi kiṃ cana
bhayād ekatarān nityaṃ mṛtakalpā bhavanti ca |
72 | pūjany uvāca |
72 | yasyeha vraṇinau pādau padbhyāṃ ca parisarpati
kṣaṇyete tasya tau pādau suguptam abhidhāvataḥ |
73 | netrābhyāṃ sarujābhyāṃ yaḥ prativātam udīkṣate
tasya vāyurujātyarthaṃ netrayor bhavati dhruvam |
74 | duṣṭaṃ panthānam āśritya yo mohād abhipadyate
ātmano balam ajñātvā tad antaṃ tasya jīvitam |
75 | yas tu varṣam avijñāya kṣetraṃ kṛṣati mānavaḥ
hīnaṃ puruṣakāreṇa sasyaṃ naivāpnute punaḥ |
76 | yaś ca tiktaṃ kaṣāyaṃ vāpy āsvādavidhuraṃ hitam
āhāraṃ kurute nityaṃ so 'mṛtatvāya kalpate |
77 | pathyaṃ bhuktvā naro lobhād yo 'nyad aśnāti bhojanam
pariṇāmam avijñāya tad antaṃ tasya jīvitam |
78 | daivaṃ puruṣakāraś ca sthitāv anyonyasaṃśrayāt
udāttānāṃ karma tantraṃ daivaṃ klībā upāsate |
79 | karma cātmahitaṃ kāryaṃ tīkṣṇaṃ vā yadi vā mṛdu
grasyate 'karmaśīlas tu sadānarthair akiṃcanaḥ |
80 | tasmāt saṃśayite 'py arthe kārya eva parākramaḥ
sarvasvam api saṃtyajya kāryam ātmahitaṃ naraiḥ |
81 | vidyā śauryaṃ ca dākṣyaṃ ca balaṃ dhairyaṃ ca pañcamam
mitrāṇi sahajāny āhur vartayantīha yair budhāḥ |
82 | niveśanaṃ ca kupyaṃ ca kṣetraṃ bhāryā suhṛjjanaḥ
etāny upacitāny āhuḥ sarvatra labhate pumān |
83 | sarvatra ramate prājñaḥ sarvatra ca virocate
na vibhīṣayate kaṃ cid bhīṣito na bibheti ca |
84 | nityaṃ buddhimato hy arthaḥ svalpako 'pi vivardhate
dākṣyeṇa kurute karma saṃyamāt pratitiṣṭhati |
85 | gṛhasnehāvabaddhānāṃ narāṇām alpamedhasām
kustrī khādati māṃsāni māghamā segavām iva |
86 | gṛhaṃ kṣetrāṇi mitrāṇi svadeśa iti cāpare
ity evam avasīdanti narā buddhiviparyaye |
87 | utpatet sarujād deśād vyādhidurbhikṣapīḍitāt
anyatra vastuṃ gacched vā vased vā nityamānitaḥ |
88 | tasmād anyatra yāsyāmi vastuṃ nāham ihotsahe
kṛtam etad anāhāryaṃ tava putreṇa pārthiva |
89 | kubhāryāṃ ca kuputraṃ ca kurājānaṃ kusauhṛdam
kusaṃbandhaṃ kudeśaṃ ca dūrataḥ parivarjayet |
90 | kumitre nāsti viśvāsaḥ kubhāryāyāṃ kuto ratiḥ
kurājye nirvṛtir nāsti kudeśe na prajīvyate |
91 | kumitre saṃgataṃ nāsti nityam asthirasauhṛde
avamānaḥ kusaṃbandhe bhavaty arthaviparyaye |
92 | sā bhāryā yā priyaṃ brūte sa putro yatra nirvṛtiḥ
tan mitraṃ yatra viśvāsaḥ sa deśo yatra jīvyate |
93 | yatra nāsti balātkāraḥ sa rājā tīvraśāsanaḥ
na caiva hy abhisaṃbandho daridraṃ yo bubhūṣati |
94 | bhāryā deśo 'tha mitrāṇi putrasaṃbandhibāndhavāḥ
etat sarvaṃ guṇavati dharmanetre mahīpatau |
95 | adharmajñasya vilayaṃ prajā gacchanty anigrahāt
rājā mūlaṃ trivargasya apramatto 'nupālayan |
96 | baliṣaḍbhāgam uddhṛtya baliṃ tam upayojayet
na rakṣati prajāḥ samyag yaḥ sa pārthivataskaraḥ |
97 | dattvābhayaṃ yaḥ svayam eva rājā; na tat pramāṇaṃ kurute yathāvat
sa sarvalokād upalabhya pāpam; adharmabuddhir nirayaṃ prayāti |
98 | dattvābhayaṃ yaḥ sma rājā pramāṇaṃ kurute sadā
sa sarvasukhakṛj jñeyaḥ prajā dharmeṇa pālayan |
99 | pitā mātā gurur goptā vahnir vaiśravaṇo yamaḥ
sapta rājño guṇān etān manur āha prajāpatiḥ |
100 | pitā hi rājā rāṣṭrasya prajānāṃ yo 'nukampakaḥ
tasmin mithyāpraṇīte hi tiryag gacchati mānavaḥ |
101 | saṃbhāvayati māteva dīnam abhyavapadyate
dahaty agnir ivāniṣṭān yamayan bhavate yamaḥ |
102 | iṣṭeṣu visṛjaty arthān kubera iva kāmadaḥ
gurur dharmopadeśena goptā ca paripālanāt |
103 | yas tu rañjayate rājā paurajānapadān guṇaiḥ
na tasya bhraśyate rājyaṃ guṇadharmānupālanāt |
104 | svayaṃ samupajānan hi paurajānapadakriyāḥ
sa sukhaṃ modate bhūpa iha loke paratra ca |
105 | nityodvignāḥ prajā yasya karabhāraprapīḍitāḥ
anarthair vipralupyante sa gacchati parābhavam |
106 | prajā yasya vivardhante sarasīva mahotpalam
sa sarvayajñaphalabhāg rājā loke mahīyate |
107 | balinā vigraho rājan na kathaṃ cit praśasyate
balinā vigṛhītasya kuto rājyaṃ kutaḥ sukham |
108 | bhīṣma uvāca |
108 | saivam uktvā śakunikā brahmadattaṃ narādhipam
rājānaṃ samanujñāpya jagāmāthepsitāṃ diśam |
109 | etat te brahmadattasya pūjanyā saha bhāṣitam
mayoktaṃ bharataśreṣṭha kim anyac chrotum icchasi |