Book 12 Chapter 136 | |
1 | yudhiṣṭhira uvāca |
1 | sarvatra buddhiḥ kathitā śreṣṭhā te bharatarṣabha
anāgatā tathotpannā dīrghasūtrā vināśinī |
2 | tad icchāmi parāṃ buddhiṃ śrotuṃ bharatasattama
yathā rājan na muhyeta śatrubhiḥ parivāritaḥ |
3 | dharmārthakuśala prājña sarvaśāstraviśārada
pṛcchāmi tvā kuruśreṣṭha tan me vyākhyātum arhasi |
4 | śatrubhir bahubhir grasto yathā varteta pārthivaḥ
etad icchāmy ahaṃ śrotuṃ sarvam eva yathāvidhi |
5 | viṣamasthaṃ hi rājānaṃ śatravaḥ paripanthinaḥ
bahavo 'py ekam uddhartuṃ yatante pūrvatāpitāḥ |
6 | sarvataḥ prārthyamānena durbalena mahābalaiḥ
ekenaivāsahāyena śakyaṃ sthātuṃ kathaṃ bhavet |
7 | kathaṃ mitram ariṃ caiva vindeta bharatarṣabha
ceṣṭitavyaṃ kathaṃ cātra śatror mitrasya cāntare |
8 | prajñātalakṣaṇe rājann amitre mitratāṃ gate
kathaṃ nu puruṣaḥ kuryāt kiṃ vā kṛtvā sukhī bhavet |
9 | vigrahaṃ kena vā kuryāt saṃdhiṃ vā kena yojayet
kathaṃ vā śatrumadhyastho vartetābalavān iti |
10 | etad vai sarvakṛtyānāṃ paraṃ kṛtyaṃ paraṃtapa
naitasya kaś cid vaktāsti śrotā cāpi sudurlabhaḥ |
11 | ṛte śāṃtanavād bhīṣmāt satyasaṃdhāj jitendriyāt
tad anviṣya mahābāho sarvam etad vadasva me |
12 | bhīṣma uvāca |
12 | tvadyukto 'yam anupraśno yudhiṣṭhira guṇodayaḥ
śṛṇu me putra kārtsnyena guhyam āpatsu bhārata |
13 | amitro mitratāṃ yāti mitraṃ cāpi praduṣyati
sāmarthyayogāt kāryāṇāṃ tadgatyā hi sadā gatiḥ |
14 | tasmād viśvasitavyaṃ ca vigrahaṃ ca samācaret
deśaṃ kālaṃ ca vijñāya kāryākāryaviniścaye |
15 | saṃdhātavyaṃ budhair nityaṃ vyavasyaṃ ca hitārthibhiḥ
amitrair api saṃdheyaṃ prāṇā rakṣyāś ca bhārata |
16 | yo hy amitrair naro nityaṃ na saṃdadhyād apaṇḍitaḥ
na so 'rtham āpnuyāt kiṃ cit phalāny api ca bhārata |
17 | yas tv amitreṇa saṃdhatte mitreṇa ca virudhyate
arthayuktiṃ samālokya sumahad vindate phalam |
18 | atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam
mārjārasya ca saṃvādaṃ nyagrodhe mūṣakasya ca |
19 | vane mahati kasmiṃś cin nyagrodhaḥ sumahān abhūt
latājālaparicchanno nānādvijagaṇāyutaḥ |
20 | skandhavān meghasaṃkāśaḥ śītacchāyo manoramaḥ
vairantyam abhito jātas tarur vyālamṛgākulaḥ |
21 | tasya mūlaṃ samāśritya kṛtvā śatamukhaṃ bilam
vasati sma mahāprājñaḥ palito nāma mūṣakaḥ |
22 | śākhāś ca tasya saṃśritya vasati sma sukhaṃ puraḥ
lomaśo nāma mārjāraḥ pakṣisattvāvasādakaḥ |
23 | tatra cāgatya caṇḍālo vairantyakṛtaketanaḥ
ayojayat tam unmāthaṃ nityam astaṃ gate ravau |
24 | tatra snāyumayān pāśān yathāvat saṃnidhāya saḥ
gṛhaṃ gatvā sukhaṃ śete prabhātām eti śarvarīm |
25 | tatra sma nityaṃ badhyante naktaṃ bahuvidhā mṛgāḥ
kadā cit tatra mārjāras tv apramatto 'py abadhyata |
26 | tasmin baddhe mahāprājñaḥ śatrau nityātatāyini
taṃ kālaṃ palito jñātvā vicacāra sunirbhayaḥ |
27 | tenānucaratā tasmin vane viśvastacāriṇā
bhakṣaṃ vicaramāṇena nacirād dṛṣṭam āmiṣam |
28 | sa tam unmātham āruhya tad āmiṣam abhakṣayat
tasyopari sapatnasya baddhasya manasā hasan |
29 | āmiṣe tu prasaktaḥ sa kadā cid avalokayan
apaśyad aparaṃ ghoram ātmanaḥ śatrum āgatam |
30 | śaraprasūnasaṃkāśaṃ mahīvivaraśāyinam
nakulaṃ harikaṃ nāma capalaṃ tāmralocanam |
31 | tena mūṣakagandhena tvaramāṇam upāgatam
bhakṣārthaṃ lelihad vaktraṃ bhūmāv ūrdhvamukhaṃ sthitam |
32 | śākhāgatam ariṃ cānyad apaśyat koṭarālayam
ulūkaṃ candrakaṃ nāma tīkṣṇatuṇḍaṃ kṣapācaram |
33 | gatasya viṣayaṃ tasya nakulolūkayos tadā
athāsyāsīd iyaṃ cintā tat prāpya sumahad bhayam |
34 | āpady asyāṃ sukaṣṭāyāṃ maraṇe samupasthite
samantād bhaya utpanne kathaṃ kāryaṃ hitaiṣiṇā |
35 | sa tathā sarvato ruddhaḥ sarvatra samadarśanaḥ
abhavad bhayasaṃtaptaś cakre cemāṃ parāṃ gatim |
36 | āpad vināśabhūyiṣṭhā śataikīyaṃ ca jīvitam
samantasaṃśayā ceyam asmān āpad upasthitā |
37 | gataṃ hi sahasā bhūmiṃ nakulo māṃ samāpnuyāt
ulūkaś ceha tiṣṭhantaṃ mārjāraḥ pāśasaṃkṣayāt |
38 | na tv evāsmadvidhaḥ prājñaḥ saṃmohaṃ gantum arhati
kariṣye jīvite yatnaṃ yāvad ucchvāsanigraham |
39 | na hi buddhyānvitāḥ prājñā nītiśāstraviśāradāḥ
saṃbhramanty āpadaṃ prāpya mahato 'rthān avāpya ca |
40 | na tv anyām iha mārjārād gatiṃ paśyāmi sāṃpratam
viṣamastho hy ayaṃ jantuḥ kṛtyaṃ cāsya mahan mayā |
41 | jīvitārthī kathaṃ tv adya prārthitaḥ śatrubhis tribhiḥ
tasmād imam ahaṃ śatruṃ mārjāraṃ saṃśrayāmi vai |
42 | kṣatravidyāṃ samāśritya hitam asyopadhāraye
yenemaṃ śatrusaṃghātaṃ matipūrveṇa vañcaye |
43 | ayam atyantaśatrur me vaiṣamyaṃ paramaṃ gataḥ
mūḍho grāhayituṃ svārthaṃ saṃgatyā yadi śakyate |
44 | kadā cid vyasanaṃ prāpya saṃdhiṃ kuryān mayā saha
balinā saṃniviṣṭasya śatror api parigrahaḥ kārya ity āhur ācāryā viṣame jīvitārthinā |
45 | śreyān hi paṇḍitaḥ śatrur na ca mitram apaṇḍitam
mama hy amitre mārjāre jīvitaṃ saṃpratiṣṭhitam |
46 | hantainaṃ saṃpravakṣyāmi hetum ātmābhirakṣaṇe
apīdānīm ayaṃ śatruḥ saṃgatyā paṇḍito bhavet |
47 | tato 'rthagatitattvajñaḥ saṃdhivigrahakālavit
sāntvapūrvam idaṃ vākyaṃ mārjāraṃ mūṣako 'bravīt |
48 | sauhṛdenābhibhāṣe tvā kaccin mārjāra jīvasi
jīvitaṃ hi tavecchāmi śreyaḥ sādhāraṇaṃ hi nau |
49 | na te saumya viṣattavyaṃ jīviṣyasi yathā purā
ahaṃ tvām uddhariṣyāmi prāṇāñ jahyāṃ hi te kṛte |
50 | asti kaś cid upāyo 'tra puṣkalaḥ pratibhāti mām
yena śakyas tvayā mokṣaḥ prāptuṃ śreyo yathā mayā |
51 | mayā hy upāyo dṛṣṭo 'yaṃ vicārya matim ātmanaḥ
ātmārthaṃ ca tvadarthaṃ ca śreyaḥ sādhāraṇaṃ hi nau |
52 | idaṃ hi nakulolūkaṃ pāpabuddhy abhitaḥ sthitam
na dharṣayati mārjāra tena me svasti sāṃpratam |
53 | kūjaṃś capalanetro 'yaṃ kauśiko māṃ nirīkṣate
nagaśākhāgrahas tiṣṭhaṃs tasyāhaṃ bhṛśam udvije |
54 | satāṃ sāptapadaṃ sakhyaṃ savāso me 'si paṇḍitaḥ
sāṃvāsyakaṃ kariṣyāmi nāsti te mṛtyuto bhayam |
55 | na hi śaknoṣi mārjāra pāśaṃ chettuṃ vinā mayā
ahaṃ chetsyāmi te pāśaṃ yadi māṃ tvaṃ na hiṃsasi |
56 | tvam āśrito nagasyāgraṃ mūlaṃ tv aham upāśritaḥ
ciroṣitāv ihāvāṃ vai vṛkṣe 'smin viditaṃ hi te |
57 | yasminn āśvasate kaś cid yaś ca nāśvasate kva cit
na tau dhīrāḥ praśaṃsanti nityam udvignacetasau |
58 | tasmād vivardhatāṃ prītiḥ satyā saṃgatir astu nau
kālātītam apārthaṃ hi na praśaṃsanti paṇḍitāḥ |
59 | arthayuktim imāṃ tāvad yathābhūtāṃ niśāmaya
tava jīvitam icchāmi tvaṃ mamecchasi jīvitam |
60 | kaś cit tarati kāṣṭhena sugambhīrāṃ mahānadīm
sa tārayati tat kāṣṭhaṃ sa ca kāṣṭhena tāryate |
61 | īdṛśo nau samāyogo bhaviṣyati sunistaraḥ
ahaṃ tvāṃ tārayiṣyāmi tvaṃ ca māṃ tārayiṣyasi |
62 | evam uktvā tu palitas tadartham ubhayor hitam
hetumad grahaṇīyaṃ ca kālākāṅkṣī vyapaikṣata |
63 | atha suvyāhṛtaṃ tasya śrutvā śatrur vicakṣaṇaḥ
hetumad grahaṇīyārthaṃ mārjāro vākyam abravīt |
64 | buddhimān vākyasaṃpannas tad vākyam anuvarṇayan
tām avasthām avekṣyāntyāṃ sāmnaiva pratyapūjayat |
65 | tatas tīkṣṇāgradaśano vaiḍūryamaṇilocanaḥ
mūṣakaṃ mandam udvīkṣya mārjāro lomaśo 'bravīt |
66 | nandāmi saumya bhadraṃ te yo māṃ jīvantam icchasi
śreyaś ca yadi jānīṣe kriyatāṃ mā vicāraya |
67 | ahaṃ hi dṛḍham āpannas tvam āpannataro mayā
dvayor āpannayoḥ saṃdhiḥ kriyatāṃ mā vicāraya |
68 | vidhatsva prāptakālaṃ yat kāryaṃ sidhyatu cāvayoḥ
mayi kṛcchrād vinirmukte na vinaṅkṣyati te kṛtam |
69 | nyastamāno 'smi bhakto 'smi śiṣyas tvaddhitakṛt tathā
nideśavaśavartī ca bhavantaṃ śaraṇaṃ gataḥ |
70 | ity evam uktaḥ palito mārjāraṃ vaśam āgatam
vākyaṃ hitam uvācedam abhinītārtham arthavat |
71 | udāraṃ yad bhavān āha naitac citraṃ bhavadvidhe
vidito yas tu mārgo me hitārthaṃ śṛṇu taṃ mama |
72 | ahaṃ tvānupravekṣyāmi nakulān me mahad bhayam
trāyasva māṃ mā vadhīś ca śakto 'smi tava mokṣaṇe |
73 | ulūkāc caiva māṃ rakṣa kṣudraḥ prārthayate hi mām
ahaṃ chetsyāmi te pāśān sakhe satyena te śape |
74 | tad vacaḥ saṃgataṃ śrutvā lomaśo yuktam arthavat
harṣād udvīkṣya palitaṃ svāgatenābhyapūjayat |
75 | sa taṃ saṃpūjya palitaṃ mārjāraḥ sauhṛde sthitaḥ
suvicintyābravīd dhīraḥ prītas tvarita eva hi |
76 | kṣipram āgaccha bhadraṃ te tvaṃ me prāṇasamaḥ sakhā
tava prājña prasādād dhi kṣipraṃ prāpsyāmi jīvitam |
77 | yad yad evaṃgatenādya śakyaṃ kartuṃ mayā tava
tad ājñāpaya kartāhaṃ saṃdhir evāstu nau sakhe |
78 | asmāt te saṃśayān muktaḥ samitragaṇabāndhavaḥ
sarvakāryāṇi kartāhaṃ priyāṇi ca hitāni ca |
79 | muktaś ca vyasanād asmāt saumyāham api nāma te
prītim utpādayeyaṃ ca pratikartuṃ ca śaknuyām |
80 | grāhayitvā tu taṃ svārthaṃ mārjāraṃ mūṣakas tadā
praviveśa suvisrabdhaḥ samyag arthāṃś cacāra ha |
81 | evam āśvāsito vidvān mārjāreṇa sa mūṣakaḥ
mārjārorasi visrabdhaḥ suṣvāpa pitṛmātṛvat |
82 | līnaṃ tu tasya gātreṣu mārjārasyātha mūṣakam
tau dṛṣṭvā nakulolūkau nirāśau jagmatur gṛhān |
83 | līnas tu tasya gātreṣu palito deśakālavit
ciccheda pāśān nṛpate kālākāṅkṣī śanaiḥ śanaiḥ |
84 | atha bandhaparikliṣṭo mārjāro vīkṣya mūṣakam
chindantaṃ vai tadā pāśān atvarantaṃ tvarānvitaḥ |
85 | tam atvarantaṃ palitaṃ pāśānāṃ chedane tadā
saṃcodayitum ārebhe mārjāro mūṣakaṃ tadā |
86 | kiṃ saumya nābhitvarase kiṃ kṛtārtho 'vamanyase
chindhi pāśān amitraghna purā śvapaca eti saḥ |
87 | ity uktas tvaratā tena matimān palito 'bravīt
mārjāram akṛtaprajñaṃ vaśyam ātmahitaṃ vacaḥ |
88 | tūṣṇīṃ bhava na te saumya tvarā kāryā na saṃbhramaḥ
vayam evātra kālajñā na kālaḥ parihāsyate |
89 | akāle kṛtyam ārabdhaṃ kartuṃ nārthāya kalpate
tad eva kāla ārabdhaṃ mahate 'rthāya kalpate |
90 | akālavipramuktān me tvatta eva bhayaṃ bhavet
tasmāt kālaṃ pratīkṣasva kim iti tvarase sakhe |
91 | yāvat paśyāmi caṇḍālam āyāntaṃ śastrapāṇinam
tataś chetsyāmi te pāśaṃ prāpte sādhāraṇe bhaye |
92 | tasmin kāle pramuktas tvaṃ tarum evādhirohasi
na hi te jīvitād anyat kiṃ cit kṛtyaṃ bhaviṣyati |
93 | tato bhavaty atikrānte traste bhīte ca lomaśa
ahaṃ bilaṃ pravekṣyāmi bhavāñ śākhāṃ gamiṣyati |
94 | evam uktas tu mārjāro mūṣakeṇātmano hitam
vacanaṃ vākyatattvajño jīvitārthī mahāmatiḥ |
95 | athātmakṛtyatvaritaḥ samyak praśrayam ācaran
uvāca lomaśo vākyaṃ mūṣakaṃ cirakāriṇam |
96 | na hy evaṃ mitrakāryāṇi prītyā kurvanti sādhavaḥ
yathā tvaṃ mokṣitaḥ kṛcchrāt tvaramāṇena vai mayā |
97 | tathaiva tvaramāṇena tvayā kāryaṃ hitaṃ mama
yatnaṃ kuru mahāprājña yathā svasty āvayor bhavet |
98 | atha vā pūrvavairaṃ tvaṃ smaran kālaṃ vikarṣasi
paśya duṣkṛtakarmatvaṃ vyaktam āyuḥkṣayo mama |
99 | yac ca kiṃ cin mayājñānāt purastād vipriyaṃ kṛtam
na tan manasi kartavyaṃ kṣamaye tvāṃ prasīda me |
100 | tam evaṃvādinaṃ prājñaḥ śāstravid buddhisaṃmataḥ
uvācedaṃ vacaḥ śreṣṭhaṃ mārjāraṃ mūṣakas tadā |
101 | śrutaṃ me tava mārjāra svam arthaṃ parigṛhṇataḥ
mamāpi tvaṃ vijānīhi svam arthaṃ parigṛhṇataḥ |
102 | yan mitraṃ bhītavat sādhyaṃ yan mitraṃ bhayasaṃhitam
surakṣitaṃ tataḥ kāryaṃ pāṇiḥ sarpamukhād iva |
103 | kṛtvā balavatā saṃdhim ātmānaṃ yo na rakṣati
apathyam iva tad bhuktaṃ tasyānarthāya kalpate |
104 | na kaś cit kasya cin mitraṃ na kaś cit kasya cit suhṛt
arthair arthā nibadhyante gajair vanagajā iva |
105 | na hi kaś cit kṛte kārye kartāraṃ samavekṣate
tasmāt sarvāṇi kāryāṇi sāvaśeṣāṇi kārayet |
106 | tasmin kāle 'pi ca bhavān divākīrtibhayānvitaḥ
mama na grahaṇe śaktaḥ palāyanaparāyaṇaḥ |
107 | chinnaṃ tu tantubāhulyaṃ tantur eko 'vaśeṣitaḥ
chetsyāmy ahaṃ tad apy āśu nirvṛto bhava lomaśa |
108 | tayoḥ saṃvadator evaṃ tathaivāpannayor dvayoḥ
kṣayaṃ jagāma sā rātrir lomaśaṃ cāviśad bhayam |
109 | tataḥ prabhātasamaye vikṛtaḥ kṛṣṇapiṅgalaḥ
sthūlasphig vikaco rūkṣaḥ śvacakraparivāritaḥ |
110 | śaṅkukarṇo mahāvaktraḥ palito ghoradarśanaḥ
parigho nāma caṇḍālaḥ śastrapāṇir adṛśyata |
111 | taṃ dṛṣṭvā yamadūtābhaṃ mārjāras trastacetanaḥ
uvāca palitaṃ bhītaḥ kim idānīṃ kariṣyasi |
112 | atha cāpi susaṃtrastau taṃ dṛṣṭvā ghoradarśanam
kṣaṇena nakulolūkau nairāśyaṃ jagmatus tadā |
113 | balinau matimantau ca saṃghātaṃ cāpy upāgatau
aśakyau sunayāt tasmāt saṃpradharṣayituṃ balāt |
114 | kāryārthaṃ kṛtasaṃdhī tau dṛṣṭvā mārjāramūṣakau
ulūkanakulau tūrṇaṃ jagmatuḥ svaṃ svam ālayam |
115 | tataś ciccheda taṃ tantuṃ mārjārasya sa mūṣakaḥ
vipramukto 'tha mārjāras tam evābhyapatad drumam |
116 | sa ca tasmād bhayān mukto mukto ghoreṇa śatruṇā
bilaṃ viveśa palitaḥ śākhāṃ bheje ca lomaśaḥ |
117 | unmātham apy athādāya caṇḍālo vīkṣya sarvaśaḥ
vihatāśaḥ kṣaṇenātha tasmād deśād apākramat jagāma ca svabhavanaṃ caṇḍālo bharatarṣabha |
118 | tatas tasmād bhayān mukto durlabhaṃ prāpya jīvitam
bilasthaṃ pādapāgrasthaḥ palitaṃ lomaśo 'bravīt |
119 | akṛtvā saṃvidaṃ kāṃ cit sahasāham upaplutaḥ
kṛtajñaṃ kṛtakalyāṇaṃ kaccin māṃ nābhiśaṅkase |
120 | gatvā ca mama viśvāsaṃ dattvā ca mama jīvitam
mitropabhogasamaye kiṃ tvaṃ naivopasarpasi |
121 | kṛtvā hi pūrvaṃ mitrāṇi yaḥ paścān nānutiṣṭhati
na sa mitrāṇi labhate kṛcchrāsv āpatsu durmatiḥ |
122 | tat kṛto 'haṃ tvayā mitraṃ sāmarthyād ātmanaḥ sakhe
sa māṃ mitratvam āpannam upabhoktuṃ tvam arhasi |
123 | yāni me santi mitrāṇi ye ca me santi bāndhavāḥ
sarve tvāṃ pūjayiṣyanti śiṣyā gurum iva priyam |
124 | ahaṃ ca pūjayiṣye tvāṃ samitragaṇabāndhavam
jīvitasya pradātāraṃ kṛtajñaḥ ko na pūjayet |
125 | īśvaro me bhavān astu śarīrasya gṛhasya ca
arthānāṃ caiva sarveṣām anuśāstā ca me bhava |
126 | amātyo me bhava prājña piteva hi praśādhi mām
na te 'sti bhayam asmatto jīvitenātmanaḥ śape |
127 | buddhyā tvam uśanāḥ sākṣād bale tv adhikṛtā vayam
tvanmantrabalayukto hi vindeta jayam eva ha |
128 | evam uktaḥ paraṃ sāntvaṃ mārjāreṇa sa mūṣakaḥ
uvāca paramārthajñaḥ ślakṣṇam ātmahitaṃ vacaḥ |
129 | yad bhavān āha tat sarvaṃ mayā te lomaśa śrutam
mamāpi tāvad bruvataḥ śṛṇu yat pratibhāti mām |
130 | veditavyāni mitrāṇi boddhavyāś cāpi śatravaḥ
etat susūkṣmaṃ loke 'smin dṛśyate prājñasaṃmatam |
131 | śatrurūpāś ca suhṛdo mitrarūpāś ca śatravaḥ
sāntvitās te na budhyante rāgalobhavaśaṃ gatāḥ |
132 | nāsti jātyā ripur nāma mitraṃ nāma na vidyate
sāmarthyayogāj jāyante mitrāṇi ripavas tathā |
133 | yo yasmiñ jīvati svārthaṃ paśyet tāvat sa jīvati
sa tasya tāvan mitraṃ syād yāvan na syād viparyayaḥ |
134 | nāsti maitrī sthirā nāma na ca dhruvam asauhṛdam
arthayuktyā hi jāyante mitrāṇi ripavas tathā |
135 | mitraṃ ca śatrutām eti kasmiṃś cit kālaparyaye
śatruś ca mitratām eti svārtho hi balavattaraḥ |
136 | yo viśvasati mitreṣu na cāśvasati śatruṣu
arthayuktim avijñāya calitaṃ tasya jīvitam |
137 | arthayuktim avijñāya yaḥ śubhe kurute matim
mitre vā yadi vā śatrau tasyāpi calitā matiḥ |
138 | na viśvased aviśvaste viśvaste 'pi na viśvaset
viśvāsād bhayam utpannaṃ mūlāny api nikṛntati |
139 | arthayuktyā hi dṛśyante pitā mātā sutās tathā
mātulā bhāgineyāś ca tathā saṃbandhibāndhavāḥ |
140 | putraṃ hi mātāpitaru tyajataḥ patitaṃ priyam
loko rakṣati cātmānaṃ paśya svārthasya sāratām |
141 | taṃ manye nikṛtiprajñaṃ yo mokṣaṃ pratyanantaram
kṛtyaṃ mṛgayase kartuṃ sukhopāyam asaṃśayam |
142 | asmin nilaya eva tvaṃ nyagrodhād avatāritaḥ
pūrvaṃ niviṣṭam unmāthaṃ capalatvān na buddhavān |
143 | ātmanaś capalo nāsti kuto 'nyeṣāṃ bhaviṣyati
tasmāt sarvāṇi kāryāṇi capalo hanty asaṃśayam |
144 | bravīti madhuraṃ kaṃ cit priyo me ha bhavān iti
tan mithyākaraṇaṃ sarvaṃ vistareṇāpi me śṛṇu |
145 | kāraṇāt priyatām eti dveṣyo bhavati kāraṇāt
arthārthī jīvaloko 'yaṃ na kaś cit kasya cit priyaḥ |
146 | sakhyaṃ sodarayor bhrātror daṃpatyor vā parasparam
kasya cin nābhijānāmi prītiṃ niṣkāraṇām iha |
147 | yady api bhrātaraḥ kruddhā bhāryā vā kāraṇāntare
svabhāvatas te prīyante netaraḥ prīyate janaḥ |
148 | priyo bhavati dānena priyavādena cāparaḥ
mantrahomajapair anyaḥ kāryārthaṃ prīyate janaḥ |
149 | utpanne kāraṇe prītir nāsti nau kāraṇāntare
pradhvaste kāraṇasthāne sā prītir vinivartate |
150 | kiṃ nu tat kāraṇaṃ manye yenāhaṃ bhavataḥ priyaḥ
anyatrābhyavahārārthāt tatrāpi ca budhā vayam |
151 | kālo hetuṃ vikurute svārthas tam anuvartate
svārthaṃ prājño 'bhijānāti prājñaṃ loko 'nuvartate |
152 | na tv īdṛśaṃ tvayā vācyaṃ viduṣi svārthapaṇḍite
akāle 'viṣamasthasya svārthahetur ayaṃ tava |
153 | tasmān nāhaṃ cale svārthāt susthitaḥ saṃdhivigrahe
abhrāṇām iva rūpāṇi vikurvanti kṣaṇe kṣaṇe |
154 | adyaiva hi ripur bhūtvā punar adyaiva sauhṛdam
punaś ca ripur adyaiva yuktīnāṃ paśya cāpalam |
155 | āsīt tāvat tu maitrī nau yāvad dhetur abhūt purā
sā gatā saha tenaiva kālayuktena hetunā |
156 | tvaṃ hi me 'tyantataḥ śatruḥ sāmarthyān mitratāṃ gataḥ
tat kṛtyam abhinirvṛttaṃ prakṛtiḥ śatrutāṃ gatā |
157 | so 'ham evaṃ praṇītāni jñātvā śāstrāṇi tattvataḥ
praviśeyaṃ kathaṃ pāśaṃ tvatkṛtaṃ tad vadasva me |
158 | tvadvīryeṇa vimukto 'haṃ madvīryeṇa tathā bhavān
anyonyānugrahe vṛtte nāsti bhūyaḥ samāgamaḥ |
159 | tvaṃ hi saumya kṛtārtho 'dya nirvṛttārthās tathā vayam
na te 'sty anyan mayā kṛtyaṃ kiṃ cid anyatra bhakṣaṇāt |
160 | aham annaṃ bhavān bhoktā durbalo 'haṃ bhavān balī
nāvayor vidyate saṃdhir niyukte viṣame bale |
161 | saṃmanye 'haṃ tava prajñāṃ yan mokṣāt pratyanantaram
bhakṣyaṃ mṛgayase nūnaṃ sukhopāyam asaṃśayam |
162 | bhakṣyārtham eva baddhas tvaṃ sa muktaḥ prasṛtaḥ kṣudhā
śāstrajñam abhisaṃdhāya nūnaṃ bhakṣayitādya mām |
163 | jānāmi kṣudhitaṃ hi tvām āhārasamayaś ca te
sa tvaṃ mām abhisaṃdhāya bhakṣyaṃ mṛgayase punaḥ |
164 | yac cāpi putradāraṃ svaṃ tat saṃnisṛjase mayi
śuśrūṣāṃ nāma me kartuṃ sakhe mama na tatkṣamam |
165 | tvayā māṃ sahitaṃ dṛṣṭvā priyā bhāryā sutāś ca ye
kasmān māṃ te na khādeyur hṛṣṭāḥ praṇayinas tvayi |
166 | nāhaṃ tvayā sameṣyāmi vṛtto hetuḥ samāgame
śivaṃ dhyāyasva me 'trasthaḥ sukṛtaṃ smaryate yadi |
167 | śatror annādyabhūtaḥ san kliṣṭasya kṣudhitasya ca
bhakṣyaṃ mṛgayamāṇasya kaḥ prājño viṣayaṃ vrajet |
168 | svasti te 'stu gamiṣyāmi dūrād api tavodvije
nāhaṃ tvayā sameṣyāmi nirvṛto bhava lomaśa |
169 | balavat saṃnikarṣo hi na kadā cit praśasyate
praśāntād api me prājña bhetavyaṃ balinaḥ sadā |
170 | yadi tv arthena me kāryaṃ brūhi kiṃ karavāṇi te
kāmaṃ sarvaṃ pradāsyāmi na tv ātmānaṃ kadā cana |
171 | ātmārthe saṃtatis tyājyā rājyaṃ ratnaṃ dhanaṃ tathā
api sarvasvam utsṛjya rakṣed ātmānam ātmanā |
172 | aiśvaryadhanaratnānāṃ pratyamitre 'pi tiṣṭhatām
dṛṣṭā hi punar āvṛttir jīvatām iti naḥ śrutam |
173 | na tv ātmanaḥ saṃpradānaṃ dhanaratnavad iṣyate
ātmā tu sarvato rakṣyo dārair api dhanair api |
174 | ātmarakṣitatantrāṇāṃ suparīkṣitakāriṇām
āpado nopapadyante puruṣāṇāṃ svadoṣajāḥ |
175 | śatrūn samyag vijānanti durbalā ye balīyasaḥ
teṣāṃ na cālyate buddhir ātmārthaṃ kṛtaniścayā |
176 | ity abhivyaktam evāsau palitenāvabhartsitaḥ
mārjāro vrīḍito bhūtvā mūṣakaṃ vākyam abravīt |
177 | saṃmanye 'haṃ tava prajñāṃ yas tvaṃ mama hite rataḥ
uktavān arthatattvena mayā saṃbhinnadarśanaḥ |
178 | na tu mām anyathā sādho tvaṃ vijñātum ihārhasi
prāṇapradānajaṃ tvatto mama sauhṛdam āgatam |
179 | dharmajño 'smi guṇajño 'smi kṛtajño 'smi viśeṣataḥ
mitreṣu vatsalaś cāsmi tvadvidheṣu viśeṣataḥ |
180 | tan mām evaṃgate sādho na yāvayitum arhasi
tvayā hi yāvyamāno 'haṃ prāṇāñ jahyāṃ sabāndhavaḥ |
181 | dhik śabdo hi budhair dṛṣṭo madvidheṣu manasviṣu
maraṇaṃ dharmatattvajña na māṃ śaṅkitum arhasi |
182 | iti saṃstūyamāno hi mārjāreṇa sa mūṣakaḥ
manasā bhāvagambhīraṃ mārjāraṃ vākyam abravīt |
183 | sādhur bhavāñ śrutārtho 'smi prīyate na ca viśvase
saṃstavair vā dhanaughair vā nāhaṃ śakyaḥ punas tvayā |
184 | na hy amitravaśaṃ yānti prājñā niṣkāraṇaṃ sakhe
asminn arthe ca gāthe dve nibodhośanasā kṛte |
185 | śatrusādhāraṇe kṛtye kṛtvā saṃdhiṃ balīyasā
samāhitaś cared yuktyā kṛtārthaś ca na viśvaset |
186 | tasmāt sarvāsv avasthāsu rakṣej jīvitam ātmanaḥ
dravyāṇi saṃtatiś caiva sarvaṃ bhavati jīvataḥ |
187 | saṃkṣepo nītiśāstrāṇām aviśvāsaḥ paro mataḥ
nṛṣu tasmād aviśvāsaḥ puṣkalaṃ hitam ātmanaḥ |
188 | vadhyante na hy aviśvastāḥ śatrubhir durbalā api
viśvastās tv āśu vadhyante balavanto 'pi durbalaiḥ |
189 | tvadvidhebhyo mayā hy ātmā rakṣyo mārjāra sarvadā
rakṣa tvam api cātmānaṃ caṇḍālāj jātikilbiṣāt |
190 | sa tasya bruvatas tv evaṃ saṃtrāsāj jātasādhvasaḥ
svabilaṃ hi javenāśu mārjāraḥ prayayau tataḥ |
191 | tataḥ śāstrārthatattvajño buddhisāmarthyam ātmanaḥ
viśrāvya palitaḥ prājño bilam anyaj jagāma ha |
192 | evaṃ prajñāvatā buddhyā durbalena mahābalāḥ
ekena bahavo 'mitrāḥ palitenābhisaṃdhitāḥ |
193 | ariṇāpi samarthena saṃdhiṃ kurvīta paṇḍitaḥ
mūṣakaś ca biḍālaś ca muktāv anyonyasaṃśrayāt |
194 | ity eṣa kṣatradharmasya mayā mārgo 'nudarśitaḥ
vistareṇa mahīpāla saṃkṣepeṇa punaḥ śṛṇu |
195 | anyonyakṛtavairau tu cakratuḥ prītim uttamām
anyonyam abhisaṃdhātum abhūc caiva tayor matiḥ |
196 | tatra prājño 'bhisaṃdhatte samyag buddhibalāśrayāt
abhisaṃdhīyate prājñaḥ pramādād api cābudhaiḥ |
197 | tasmād abhītavad bhīto viśvastavad aviśvasan
na hy apramattaś calati calito vā vinaśyati |
198 | kālena ripuṇā saṃdhiḥ kāle mitreṇa vigrahaḥ
kārya ity eva tattvajñāḥ prāhur nityaṃ yudhiṣṭhira |
199 | evaṃ matvā mahārāja śāstrārtham abhigamya ca
abhiyukto 'pramattaś ca prāg bhayād bhītavac caret |
200 | bhītavat saṃvidhiḥ kāryaḥ pratisaṃdhis tathaiva ca
bhayād utpadyate buddhir apramattābhiyogajā |
201 | na bhayaṃ vidyate rājan bhītasyānāgate bhaye
abhītasya tu visrambhāt sumahaj jāyate bhayam |
202 | na bhīrur iti cātyantaṃ mantro 'deyaḥ kathaṃ cana
avijñānād dhi vijñāte gacched āspadadarśiṣu |
203 | tasmād abhītavad bhīto viśvastavad aviśvasan
kāryāṇāṃ gurutāṃ buddhvā nānṛtaṃ kiṃ cid ācaret |
204 | evam etan mayā proktam itihāsaṃ yudhiṣṭhira
śrutvā tvaṃ suhṛdāṃ madhye yathāvat samupācara |
205 | upalabhya matiṃ cāgryām arimitrāntaraṃ tathā
saṃdhivigrahakālaṃ ca mokṣopāyaṃ tathāpadi |
206 | śatrusādhāraṇe kṛtye kṛtvā saṃdhiṃ balīyasā
samāgamaṃ cared yuktyā kṛtārtho na ca viśvaset |
207 | aviruddhāṃ trivargeṇa nītim etāṃ yudhiṣṭhira
abhyuttiṣṭha śrutād asmād bhūyas tvaṃ rañjayan prajāḥ |
208 | brāhmaṇaiś cāpi te sārdhaṃ yātrā bhavatu pāṇḍava
brāhmaṇā hi paraṃ śreyo divi ceha ca bhārata |
209 | ete dharmasya vettāraḥ kṛtajñāḥ satataṃ prabho
pūjitāḥ śubhakarmāṇaḥ pūrvajityā narādhipa |
210 | rājyaṃ śreyaḥ paraṃ rājan yaśaḥ kīrtiṃ ca lapsyase
kulasya saṃtatiṃ caiva yathānyāyaṃ yathākramam |
211 | dvayor imaṃ bhārata saṃdhivigrahaṃ; subhāṣitaṃ buddhiviśeṣakāritam
tathānvavekṣya kṣitipena sarvadā; niṣevitavyaṃ nṛpa śatrumaṇḍale |