Book 12 Chapter 128
1	yudhiṣṭhira uvāca
1	mitraiḥ prahīyamāṇasya bahvamitrasya kā gatiḥ rājñaḥ saṃkṣīṇakośasya balahīnasya bhārata
2	duṣṭāmātyasahāyasya srutamantrasya sarvataḥ rājyāt pracyavamānasya gatim anyām apaśyataḥ
3	paracakrābhiyātasya durbalasya balīyasā asaṃvihitarāṣṭrasya deśakālāvajānataḥ
4	aprāpyaṃ ca bhavet sāntvaṃ bhedo vāpy atipīḍanāt jīvitaṃ cārthahetor vā tatra kiṃ sukṛtaṃ bhavet
5	bhīṣma uvāca
5	guhyaṃ mā dharmam aprākṣīr atīva bharatarṣabha apṛṣṭo notsahe vaktuṃ dharmam enaṃ yudhiṣṭhira
6	dharmo hy aṇīyān vacanād buddheś ca bharatarṣabha śrutvopāsya sadācāraiḥ sādhur bhavati sa kva cit
7	karmaṇā buddhipūrveṇa bhavaty āḍhyo na vā punaḥ tādṛśo 'yam anupraśnaḥ sa vyavasyas tvayā dhiyā
8	upāyaṃ dharmabahulaṃ yātrārthaṃ śṛṇu bhārata nāham etādṛśaṃ dharmaṃ bubhūṣe dharmakāraṇāt duḥkhādāna ihāḍhyeṣu syāt tu paścāt kṣamo mataḥ
9	anugamya gatīnāṃ ca sarvāsām eva niścayam yathā yathā hi puruṣo nityaṃ śāstram avekṣate tathā tathā vijānāti vijñānaṃ cāsya rocate
10	avijñānād ayogaś ca puruṣasyopajāyate avijñānād ayogo hi yogo bhūtikaraḥ punaḥ
11	aśaṅkamāno vacanam anasūyur idaṃ śṛṇu rājñaḥ kośakṣayād eva jāyate balasaṃkṣayaḥ
12	kośaṃ saṃjanayed rājā nirjalebhyo yathā jalam kālaṃ prāpyānugṛhṇīyād eṣa dharmo 'tra sāṃpratam
13	upāyadharmaṃ prāpyainaṃ pūrvair ācaritaṃ janaiḥ anyo dharmaḥ samarthānām āpatsv anyaś ca bhārata
14	prākkośaḥ procyate dharmo buddhir dharmād garīyasī dharmaṃ prāpya nyāyavṛttim abalīyān na vindati
15	yasmād dhanasyopapattir ekāntena na vidyate tasmād āpady adharmo 'pi śrūyate dharmalakṣaṇaḥ
16	adharmo jāyate yasminn iti vai kavayo viduḥ anantaraḥ kṣatriyasya iti vai vicikitsase
17	yathāsya dharmo na glāyen neyāc chatruvaśaṃ yathā tat kartavyam ihety āhur nātmānam avasādayet
18	sannātmā naiva dharmasya na parasya na cātmanaḥ sarvopāyair ujjihīrṣed ātmānam iti niścayaḥ
19	tatra dharmavidāṃ tāta niścayo dharmanaipuṇe udyamo jīvanaṃ kṣatre bāhuvīryād iti śrutiḥ
20	kṣatriyo vṛttisaṃrodhe kasya nādātum arhati anyatra tāpasasvāc ca brāhmaṇasvāc ca bhārata
21	yathā vai brāhmaṇaḥ sīdann ayājyam api yājayet abhojyānnāni cāśnīyāt tathedaṃ nātra saṃśayaḥ
22	pīḍitasya kim advāram utpatho nidhṛtasya vā advārataḥ pradravati yadā bhavati pīḍitaḥ
23	tasya kośabalajyānyā sarvalokaparābhavaḥ bhaikṣacaryā na vihitā na ca viṭśūdrajīvikā
24	svadharmānantarā vṛttir yānyān anupajīvataḥ vahataḥ prathamaṃ kalpam anukalpena jīvanam
25	āpadgatena dharmāṇām anyāyenopajīvanam api hy etad brāhmaṇeṣu dṛṣṭaṃ vṛttiparikṣaye
26	kṣatriye saṃśayaḥ kaḥ syād ity etan niścitaṃ sadā ādadīta viśiṣṭebhyo nāvasīdet kathaṃ cana
27	hantāraṃ rakṣitāraṃ ca prajānāṃ kṣatriyaṃ viduḥ tasmāt saṃrakṣatā kāryam ādānaṃ kṣatrabandhunā
28	anyatra rājan hiṃsāyā vṛttir nehāsti kasya cit apy araṇyasamutthasya ekasya carato muneḥ
29	na śaṅkhalikhitāṃ vṛttiṃ śakyam āsthāya jīvitum viśeṣataḥ kuruśreṣṭha prajāpālanam īpsatā
30	parasparābhisaṃrakṣā rājñā rāṣṭreṇa cāpadi nityam eveha kartavyā eṣa dharmaḥ sanātanaḥ
31	rājā rāṣṭraṃ yathāpatsu dravyaughaiḥ parirakṣati rāṣṭreṇa rājā vyasane parirakṣyas tathā bhavet
32	kośaṃ daṇḍaṃ balaṃ mitraṃ yad anyad api saṃcitam na kurvītāntaraṃ rāṣṭre rājā parigate kṣudhā
33	bījaṃ bhaktena saṃpādyam iti dharmavido viduḥ atraitac chambarasyāhur mahāmāyasya darśanam
34	dhik tasya jīvitaṃ rājño rāṣṭre yasyāvasīdati avṛttyāntyamanuṣyo 'pi yo vai veda śiber vacaḥ
35	rājñaḥ kośabalaṃ mūlaṃ kośamūlaṃ punar balam tan mūlaṃ sarvadharmāṇāṃ dharmamūlāḥ punaḥ prajāḥ
36	nānyān apīḍayitveha kośaḥ śakyaḥ kuto balam tadarthaṃ pīḍayitvā ca doṣaṃ na prāptum arhati
37	akāryam api yajñārthaṃ kriyate yajñakarmasu etasmāt kāraṇād rājā na doṣaṃ prāptum arhati
38	arthārtham anyad bhavati viparītam athāparam anarthārtham athāpy anyat tat sarvaṃ hy arthalakṣaṇam evaṃ buddhyā saṃprapaśyen medhāvī kāryaniścayam
39	yajñārtham anyad bhavati yajñe nārthas tathāparaḥ yajñasyārthārtham evānyat tat sarvaṃ yajñasādhanam
40	upamām atra vakṣyāmi dharmatattvaprakāśinīm yūpaṃ chindanti yajñārthaṃ tatra ye paripanthinaḥ
41	drumāḥ ke cana sāmantā dhruvaṃ chindanti tān api te cāpi nipatanto 'nyān nighnanti ca vanaspatīn
42	evaṃ kośasya mahato ye narāḥ paripanthinaḥ tān ahatvā na paśyāmi siddhim atra paraṃtapa
43	dhanena jayate lokāv ubhau param imaṃ tathā satyaṃ ca dharmavacanaṃ yathā nāsty adhanas tathā
44	sarvopāyair ādadīta dhanaṃ yajñaprayojanam na tulyadoṣaḥ syād evaṃ kāryākāryeṣu bhārata
45	naitau saṃbhavato rājan kathaṃ cid api bhārata na hy araṇyeṣu paśyāmi dhanavṛddhān ahaṃ kva cit
46	yad idaṃ dṛśyate vittaṃ pṛthivyām iha kiṃ cana mamedaṃ syān mamedaṃ syād ity ayaṃ kāṅkṣate janaḥ
47	na ca rājyasamo dharmaḥ kaś cid asti paraṃtapa dharmaṃ śaṃsanti te rājñām āpadartham ito 'nyathā
48	dānena karmaṇā cānye tapasānye tapasvinaḥ buddhyā dākṣyeṇa cāpy anye cinvanti dhanasaṃcayān
49	adhanaṃ durbalaṃ prāhur dhanena balavān bhavet sarvaṃ dhanavataḥ prāpyaṃ sarvaṃ tarati kośavān kośād dharmaś ca kāmaś ca paro lokas tathāpy ayam