Book 12 Chapter 122 | |
1 | bhīṣma uvāca |
1 | atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam
aṅgeṣu rājā dyutimān vasuhoma iti śrutaḥ |
2 | sa rājā dharmanityaḥ san saha patnyā mahātapāḥ
muñjapṛṣṭhaṃ jagāmātha devarṣigaṇapūjitam |
3 | tatra śṛṅge himavato merau kanakaparvate
yatra muñjavaṭe rāmo jaṭāharaṇam ādiśat |
4 | tadāprabhṛti rājendra ṛṣibhiḥ saṃśitavrataiḥ
muñjapṛṣṭha iti proktaḥ sa deśo rudrasevitaḥ |
5 | sa tatra bahubhir yuktaḥ sadā śrutimayair guṇaiḥ
brāhmaṇānām anumato devarṣisadṛśo 'bhavat |
6 | taṃ kadā cid adīnātmā sakhā śakrasya mānitaḥ
abhyāgacchan mahīpālo māndhātā śatrukarśanaḥ |
7 | so 'bhisṛtya tu māndhātā vasuhomaṃ narādhipam
dṛṣṭvā prakṛṣṭaṃ tapasā vinayenābhyatiṣṭhata |
8 | vasuhomo 'pi rājño vai gām arghyaṃ ca nyavedayat
aṣṭāṅgasya ca rājyasya papraccha kuśalaṃ tadā |
9 | sadbhir ācaritaṃ pūrvaṃ yathāvad anuyāyinam
apṛcchad vasuhomas taṃ rājan kiṃ karavāṇi te |
10 | so 'bravīt paramaprīto māndhātā rājasattamam
vasuhomaṃ mahāprājñam āsīnaṃ kurunandana |
11 | bṛhaspater mataṃ rājann adhītaṃ sakalaṃ tvayā
tathaivauśanasaṃ śāstraṃ vijñātaṃ te narādhipa |
12 | tad ahaṃ śrotum icchāmi daṇḍa utpadyate katham
kiṃ vāpi pūrvaṃ jāgarti kiṃ vā paramam ucyate |
13 | kathaṃ kṣatriyasaṃsthaś ca daṇḍaḥ saṃpraty avasthitaḥ
brūhi me sumahāprājña dadāmy ācāryavetanam |
14 | vasuhoma uvāca |
14 | śṛṇu rājan yathā daṇḍaḥ saṃbhūto lokasaṃgrahaḥ
prajāvinayarakṣārthaṃ dharmasyātmā sanātanaḥ |
15 | brahmā yiyakṣur bhagavān sarvalokapitāmahaḥ
ṛtvijaṃ nātmanā tulyaṃ dadarśeti hi naḥ śrutam |
16 | sa garbhaṃ śirasā devo varṣapūgān adhārayat
pūrṇe varṣasahasre tu sa garbhaḥ kṣuvato 'patat |
17 | sa kṣupo nāma saṃbhūtaḥ prajāpatir ariṃdama
ṛtvig āsīt tadā rājan yajñe tasya mahātmanaḥ |
18 | tasmin pravṛtte satre tu brahmaṇaḥ pārthivarṣabha
hṛṣṭarūpapracāratvād daṇḍaḥ so 'ntarhito 'bhavat |
19 | tasminn antarhite cātha prajānāṃ saṃkaro 'bhavat
naiva kāryaṃ na cākāryaṃ bhojyābhojyaṃ na vidyate |
20 | peyāpeyaṃ kutaḥ siddhir hiṃsanti ca parasparam
gamyāgamyaṃ tadā nāsīt parasvaṃ svaṃ ca vai samam |
21 | parasparaṃ vilumpante sārameyā ivāmiṣam
abalaṃ balino jaghnur nirmaryādam avartata |
22 | tataḥ pitāmaho viṣṇuṃ bhagavantaṃ sanātanam
saṃpūjya varadaṃ devaṃ mahādevam athābravīt |
23 | atra sādhv anukampāṃ vai kartum arhasi kevalam
saṃkaro na bhaved atra yathā vai tad vidhīyatām |
24 | tataḥ sa bhagavān dhyātvā ciraṃ śūlajaṭādharaḥ
ātmānam ātmanā daṇḍam asṛjad devasattamaḥ |
25 | tasmāc ca dharmacaraṇāṃ nītiṃ devīṃ sarasvatīm
asṛjad daṇḍanītiḥ sā triṣu lokeṣu viśrutā |
26 | bhūyaḥ sa bhagavān dhyātvā ciraṃ śūlavarāyudhaḥ
tasya tasya nikāyasya cakāraikaikam īśaram |
27 | devānām īśvaraṃ cakre devaṃ daśaśatekṣaṇam
yamaṃ vaivasvataṃ cāpi pitṝṇām akarot patim |
28 | dhanānāṃ rakṣasāṃ cāpi kuberam api ceśvaram
parvatānāṃ patiṃ meruṃ saritāṃ ca mahodadhim |
29 | apāṃ rājye surāṇāṃ ca vidadhe varuṇaṃ prabhum
mṛtyuṃ prāṇeśvaram atho tejasāṃ ca hutāśanam |
30 | rudrāṇām api ceśānaṃ goptāraṃ vidadhe prabhuḥ
mahātmānaṃ mahādevaṃ viśālākṣaṃ sanātanam |
31 | vasiṣṭham īśaṃ viprāṇāṃ vasūnāṃ jātavedasam
tejasāṃ bhāskaraṃ cakre nakṣatrāṇāṃ niśākaram |
32 | vīrudhām aṃśumantaṃ ca bhūtānāṃ ca prabhuṃ varam
kumāraṃ dvādaśabhujaṃ skandaṃ rājānam ādiśat |
33 | kālaṃ sarveśam akarot saṃhāravinayātmakam
mṛtyoś caturvibhāgasya duḥkhasya ca sukhasya ca |
34 | īśvaraḥ sarvadehas tu rājarājo dhanādhipaḥ
sarveṣām eva rudrāṇāṃ śūlapāṇir iti śrutiḥ |
35 | tam ekaṃ brahmaṇaḥ putram anujātaṃ kṣupaṃ dadau
prajānām adhipaṃ śreṣṭhaṃ sarvadharmabhṛtām api |
36 | mahādevas tatas tasmin vṛtte yajñe yathāvidhi
daṇḍaṃ dharmasya goptāraṃ viṣṇave satkṛtaṃ dadau |
37 | viṣṇur aṅgirase prādād aṅgirā munisattamaḥ
prādād indramarīcibhyāṃ marīcir bhṛgave dadau |
38 | bhṛgur dadāv ṛṣibhyas tu taṃ daṇḍaṃ dharmasaṃhitam
ṛṣayo lokapālebhyo lokapālāḥ kṣupāya ca |
39 | kṣupas tu manave prādād ādityatanayāya ca
putrebhyaḥ śrāddhadevas tu sūkṣmadharmārthakāraṇāt taṃ dadau sūryaputras tu manur vai rakṣaṇātmakam |
40 | vibhajya daṇḍaḥ kartavyo dharmeṇa na yadṛcchayā
durvācā nigraho bandho hiraṇyaṃ bāhyataḥkriyā |
41 | vyaṅgatvaṃ ca śarīrasya vadho vā nālpakāraṇāt
śarīrapīḍās tās tās tu dehatyāgo vivāsanam |
42 | ānupūrvyā ca daṇḍo 'sau prajā jāgarti pālayan
indro jāgarti bhagavān indrād agnir vibhāvasuḥ |
43 | agner jāgarti varuṇo varuṇāc ca prajāpatiḥ
prajāpates tato dharmo jāgarti vinayātmakaḥ |
44 | dharmāc ca brahmaṇaḥ putro vyavasāyaḥ sanātanaḥ
vyavasāyāt tatas tejo jāgarti paripālayan |
45 | oṣadhyas tejasas tasmād oṣadhibhyaś ca parvatāḥ
parvatebhyaś ca jāgarti raso rasaguṇāt tathā |
46 | jāgarti nirṛtir devī jyotīṃṣi nirṛter api
vedāḥ pratiṣṭhā jyotirbhyas tato hayaśirāḥ prabhuḥ |
47 | brahmā pitāmahas tasmāj jāgarti prabhur avyayaḥ
pitāmahān mahādevo jāgarti bhagavāñ śivaḥ |
48 | viśvedevāḥ śivāc cāpi viśvebhyaś ca tatharṣayaḥ
ṛṣibhyo bhagavān somaḥ somād devāḥ sanātanāḥ |
49 | devebhyo brāhmaṇā loke jāgratīty upadhāraya
brāhmaṇebhyaś ca rājanyā lokān rakṣanti dharmataḥ sthāvaraṃ jaṅgamaṃ caiva kṣatriyebhyaḥ sanātanam |
50 | prajā jāgrati loke 'smin daṇḍo jāgarti tāsu ca
sarvasaṃkṣepako daṇḍaḥ pitāmahasamaḥ prabhuḥ |
51 | jāgarti kālaḥ pūrvaṃ ca madhye cānte ca bhārata
īśvaraḥ sarvalokasya mahādevaḥ prajāpatiḥ |
52 | devadevaḥ śivaḥ śarvo jāgarti satataṃ prabhuḥ
kapardī śaṃkaro rudro bhavaḥ sthāṇur umāpatiḥ |
53 | ity eṣa daṇḍo vikhyāta ādau madhye tathāvare
bhūmipālo yathānyāyaṃ vartetānena dharmavit |
54 | bhīṣma uvāca |
54 | itīdaṃ vasuhomasya śṛṇuyād yo mataṃ naraḥ
śrutvā ca samyag varteta sa kāmān āpnuyān nṛpaḥ |
55 | iti te sarvam ākhyātaṃ yo daṇḍo manujarṣabha
niyantā sarvalokasya dharmākrāntasya bhārata |