Book 12 Chapter 121
1	yudhiṣṭhira uvāca
1	ayaṃ pitāmahenokto rājadharmaḥ sanātanaḥ īśvaraś ca mahādaṇḍo daṇḍe sarvaṃ pratiṣṭhitam
2	devatānām ṛṣīṇāṃ ca pitṝṇāṃ ca mahātmanām yakṣarakṣaḥpiśācānāṃ martyānāṃ ca viśeṣataḥ
3	sarveṣāṃ prāṇināṃ loke tiryakṣv api nivāsinām sarvavyāpī mahātejā daṇḍaḥ śreyān iti prabho
4	ity etad uktaṃ bhavatā sarvaṃ daṇḍyaṃ carācaram dṛśyate lokam āsaktaṃ sasurāsuramānuṣam
5	etad icchāmy ahaṃ jñātuṃ tattvena bharatarṣabha ko daṇḍaḥ kīdṛśo daṇḍaḥ kiṃrūpaḥ kiṃparāyaṇaḥ
6	kimātmakaḥ kathaṃbhūtaḥ katimūrtiḥ kathaṃprabhuḥ jāgarti sa kathaṃ daṇḍaḥ prajāsv avahitātmakaḥ
7	kaś ca pūrvāparam idaṃ jāgarti paripālayan kaś ca vijñāyate pūrvaṃ ko 'paro daṇḍasaṃjñitaḥ kiṃsaṃsthaś ca bhaved daṇḍaḥ kā cāsya gatir iṣyate
8	bhīṣma uvāca
8	śṛṇu kauravya yo daṇḍo vyavahāryo yathā ca saḥ yasmin hi sarvam āyattaṃ sa daṇḍa iha kevalaḥ
9	dharmasyākhyā mahārāja vyavahāra itīṣyate tasya lopaḥ kathaṃ na syāl lokeṣv avahitātmanaḥ ity arthaṃ vyavahārasya vyavahāratvam iṣyate
10	api caitat purā rājan manunā proktam āditaḥ supraṇītena daṇḍena priyāpriyasamātmanā prajā rakṣati yaḥ samyag dharma eva sa kevalaḥ
11	athoktam etad vacanaṃ prāg eva manunā purā janma coktaṃ vasiṣṭhena brahmaṇo vacanaṃ mahat
12	prāg idaṃ vacanaṃ proktam ataḥ prāgvacanaṃ viduḥ vyavahārasya cākhyānād vyavahāra ihocyate
13	daṇḍāt trivargaḥ satataṃ supraṇītāt pravartate daivaṃ hi paramo daṇḍo rūpato 'gnir ivocchikhaḥ
14	nīlotpaladalaśyāmaś caturdaṃṣṭraś caturbhujaḥ aṣṭapān naikanayanaḥ śaṅkukarṇordhvaromavān
15	jaṭī dvijihvas tāmrāsyo mṛgarājatanucchadaḥ etad rūpaṃ bibharty ugraṃ daṇḍo nityaṃ durāvaraḥ
16	asir gadā dhanuḥ śaktis triśūlaṃ mudgaraḥ śaraḥ musalaṃ paraśuś cakraṃ prāso daṇḍarṣṭitomarāḥ
17	sarvapraharaṇīyāni santi yānīha kāni cit daṇḍa eva hi sarvātmā loke carati mūrtimān
18	bhindaṃś chindan rujan kṛntan dārayan pāṭayaṃs tathā ghātayann abhidhāvaṃś ca daṇḍa eva caraty uta
19	asir viśasano dharmas tīkṣṇavartmā durāsadaḥ śrīgarbho vijayaḥ śāstā vyavahāraḥ prajāgaraḥ
20	śāstraṃ brāhmaṇamantraś ca śāstā prāgvacanaṃ gataḥ dharmapālo 'kṣaro devaḥ satyago nityago grahaḥ
21	asaṅgo rudratanayo manujyeṣṭhaḥ śivaṃkaraḥ nāmāny etāni daṇḍasya kīrtitāni yudhiṣṭhira
22	daṇḍo hi bhagavān viṣṇur yajño nārāyaṇaḥ prabhuḥ śaśvad rūpaṃ mahad bibhran mahāpuruṣa ucyate
23	yathoktā brahmakanyeti lakṣmīr nītiḥ sarasvatī daṇḍanītir jagaddhātrī daṇḍo hi bahuvigrahaḥ
24	arthānarthau sukhaṃ duḥkhaṃ dharmādharmau balābale daurbhāgyaṃ bhāgadheyaṃ ca puṇyāpuṇye guṇāguṇau
25	kāmākāmāv ṛtur māsaḥ śarvarī divasaḥ kṣaṇaḥ aprasādaḥ prasādaś ca harṣaḥ krodhaḥ śamo damaḥ
26	daivaṃ puruṣakāraś ca mokṣāmokṣau bhayābhaye hiṃsāhiṃse tapo yajñaḥ saṃyamo 'tha viṣāviṣam
27	antaś cādiś ca madhyaṃ ca kṛtyānāṃ ca prapañcanam madaḥ pramādo darpaś ca dambho dhairyaṃ nayānayau
28	aśaktiḥ śaktir ity eva mānastambhau vyayāvyayau vinayaś ca visargaś ca kālākālau ca bhārata
29	anṛtaṃ jñājñatā satyaṃ śraddhāśraddhe tathaiva ca klībatā vyavasāyaś ca lābhālābhau jayājayau
30	tīkṣṇatā mṛdutā mṛtyur āgamānāgamau tathā virāddhiś caiva rāddhiś ca kāryākārye balābale
31	asūyā cānasūyā ca dharmādharmau tathaiva ca apatrapānapatrape hrīś ca saṃpad vipac ca ha
32	tejaḥ karmaṇi pāṇḍityaṃ vākśaktis tattvabuddhitā evaṃ daṇḍasya kauravya loke 'smin bahurūpatā
33	na syād yadīha daṇḍo vai pramatheyuḥ parasparam bhayād daṇḍasya cānyonyaṃ ghnanti naiva yudhiṣṭhira
34	daṇḍena rakṣyamāṇā hi rājann aharahaḥ prajāḥ rājānaṃ vardhayantīha tasmād daṇḍaḥ parāyaṇam
35	vyavasthāpayati kṣipram imaṃ lokaṃ nareśvara satye vyavasthito dharmo brāhmaṇeṣv avatiṣṭhate
36	dharmayuktā dvijāḥ śreṣṭhā vedayuktā bhavanti ca babhūva yajño vedebhyo yajñaḥ prīṇāti devatāḥ
37	prītāś ca devatā nityam indre paridadaty uta annaṃ dadāti śakraś cāpy anugṛhṇann imāḥ prajāḥ
38	prāṇāś ca sarvabhūtānāṃ nityam anne pratiṣṭhitāḥ tasmāt prajāḥ pratiṣṭhante daṇḍo jāgarti tāsu ca
39	evaṃprayojanaś caiva daṇḍaḥ kṣatriyatāṃ gataḥ rakṣan prajāḥ prajāgarti nityaṃ suvihito 'kṣaraḥ
40	īśvaraḥ puruṣaḥ prāṇaḥ sattvaṃ vittaṃ prajāpatiḥ bhūtātmā jīva ity eva nāmabhiḥ procyate 'ṣṭabhiḥ
41	adadad daṇḍa evāsmai dhruvam aiśvaryam eva ca bale nayaś ca saṃyuktaḥ sadā pañcavidhātmakaḥ
42	kulabāhudhanāmātyāḥ prajñā coktā balāni ca āhāryaṃ cāṣṭakair dravyair balam anyad yudhiṣṭhira
43	hastino 'śvā rathāḥ pattir nāvo viṣṭis tathaiva ca daiśikāś cārakāś caiva tad aṣṭāṅgaṃ balaṃ smṛtam
44	aṣṭāṅgasya tu yuktasya hastino hastiyāyinaḥ aśvārohāḥ padātāś ca mantriṇo rasadāś ca ye
45	bhikṣukāḥ prāḍvivākāś ca mauhūrtā daivacintakāḥ kośo mitrāṇi dhānyaṃ ca sarvopakaraṇāni ca
46	saptaprakṛti cāṣṭāṅgaṃ śarīram iha yad viduḥ rājyasya daṇḍa evāṅgaṃ daṇḍaḥ prabhava eva ca
47	īśvareṇa prayatnena dhāraṇe kṣatriyasya hi daṇḍo dattaḥ samānātmā daṇḍo hīdaṃ sanātanam rājñāṃ pūjyatamo nānyo yathādharmapradarśanaḥ
48	brahmaṇā lokarakṣārthaṃ svadharmasthāpanāya ca bhartṛpratyaya utpanno vyavahāras tathāparaḥ tasmād yaḥ sahito dṛṣṭo bhartṛpratyayalakṣaṇaḥ
49	vyavahāras tu vedātmā vedapratyaya ucyate maulaś ca naraśārdūla śāstroktaś ca tathāparaḥ
50	ukto yaś cāpi daṇḍo 'sau bhartṛpratyayalakṣaṇaḥ jñeyo na sa narendrastho daṇḍapratyaya eva ca
51	daṇḍapratyayadṛṣṭo 'pi vyavahārātmakaḥ smṛtaḥ vyavahāraḥ smṛto yaś ca sa vedaviṣayātmakaḥ
52	yaś ca vedaprasūtātmā sa dharmo guṇadarśakaḥ dharmapratyaya utpanno yathādharmaḥ kṛtātmabhiḥ
53	vyavahāraḥ prajāgoptā brahmadiṣṭo yudhiṣṭhira trīn dhārayati lokān vai satyātmā bhūtivardhanaḥ
54	yaś ca daṇḍaḥ sa dṛṣṭo no vyavahāraḥ sanātanaḥ vyavahāraś ca yo dṛṣṭaḥ sa dharma iti naḥ śrutaḥ yaś ca vedaḥ sa vai dharmo yaś ca dharmaḥ sa satpathaḥ
55	brahmā prajāpatiḥ pūrvaṃ babhūvātha pitāmahaḥ lokānāṃ sa hi sarveṣāṃ sasurāsurarakṣasām samanuṣyoragavatāṃ kartā caiva sa bhūtakṛt
56	tato no vyavahāro 'yaṃ bhartṛpratyayalakṣaṇaḥ tasmād idam avocāma vyavahāranidarśanam
57	mātā pitā ca bhrātā ca bhāryā cātha purohitaḥ nādaṇḍyo vidyate rājñāṃ yaḥ svadharme na tiṣṭhati