Book 12 Chapter 120
1	yudhiṣṭhira uvāca
1	rājavṛttāny anekāni tvayā proktāni bhārata pūrvaiḥ pūrvaniyuktāni rājadharmārthavedibhiḥ
2	tad eva vistareṇoktaṃ pūrvair dṛṣṭaṃ satāṃ matam praṇayaṃ rājadharmāṇāṃ prabrūhi bharatarṣabha
3	bhīṣma uvāca
3	rakṣaṇaṃ sarvabhūtānām iti kṣatre paraṃ matam tad yathā rakṣaṇaṃ kuryāt tathā śṛṇu mahīpate
4	yathā barhāṇi citrāṇi bibharti bhujagāśanaḥ tathā bahuvidhaṃ rājā rūpaṃ kurvīta dharmavit
5	taikṣṇyaṃ jihmatvam ādāntyaṃ satyam ārjavam eva ca madhyasthaḥ sattvam ātiṣṭhaṃs tathā vai sukham ṛcchati
6	yasminn arthe hitaṃ yat syāt tad varṇaṃ rūpam āviśet bahurūpasya rājño hi sūkṣmo 'py artho na sīdati
7	nityaṃ rakṣitamantraḥ syād yathā mūkaḥ śaracchikhī ślakṣṇākṣaratanuḥ śrīmān bhavec chāstraviśāradaḥ
8	āpaddvāreṣu yattaḥ syāj jalaprasravaṇeṣv iva śailavarṣodakānīva dvijān siddhān samāśrayet
9	arthakāmaḥ śikhāṃ rājā kuryād dharmadhvajopamām nityam udyatadaṇḍaḥ syād ācarec cāpramādataḥ loke cāyavyayau dṛṣṭvā vṛkṣād vṛkṣam ivāplavan
10	mṛjāvān syāt svayūthyeṣu bhāvāni caraṇaiḥ kṣipet jātapakṣaḥ parispanded rakṣed vaikalyam ātmanaḥ
11	doṣān vivṛṇuyāc chatroḥ parapakṣān vidhūnayet kānaneṣv iva puṣpāṇi barhīvārthān samācaret
12	ucchritān āśrayet sphītān narendrān acalopamān śrayec chāyām avijñātāṃ guptaṃ śaraṇam āśrayet
13	prāvṛṣīvāsitagrīvo majjeta niśi nirjane māyūreṇa guṇenaiva strībhiś cālakṣitaś caret na jahyāc ca tanutrāṇaṃ rakṣed ātmānam ātmanā
14	cārabhūmiṣv abhigamān pāśāṃś ca parivarjayet pīḍayec cāpi tāṃ bhūmiṃ praṇaśyed gahane punaḥ
15	hanyāt kruddhān ativiṣān ye jihmagatayo 'hitān nāśrayed bālabarhāṇi sannivāsāni vāsayet
16	sadā barhinibhaḥ kāmaṃ prasaktikṛtam ācaret sarvataś cādadet prajñāṃ pataṃgān gahaneṣv iva evaṃ mayūravad rājā svarāṣṭraṃ paripālayet
17	ātmavṛddhikarīṃ nītiṃ vidadhīta vicakṣaṇaḥ ātmasaṃyamanaṃ buddhyā parabuddhyāvatāraṇam buddhyā cātmaguṇaprāptir etac chāstranidarśanam
18	paraṃ cāśvāsayet sāmnā svaśaktiṃ copalakṣayet ātmanaḥ parimarśena buddhiṃ buddhyā vicārayet sāntvayogamatiḥ prājñaḥ kāryākāryavicārakaḥ
19	nigūḍhabuddhir dhīraḥ syād vaktavye vakṣyate tathā saṃnikṛṣṭāṃ kathāṃ prājño yadi buddhyā bṛhaspatiḥ svabhāvam eṣyate taptaṃ kṛṣṇāyasam ivodake
20	anuyuñjīta kṛtyāni sarvāṇy eva mahīpatiḥ āgamair upadiṣṭāni svasya caiva parasya ca
21	kṣudraṃ krūraṃ tathā prājñaṃ śūraṃ cārthaviśāradam svakarmaṇi niyuñjīta ye cānye vacanādhikāḥ
22	apy adṛṣṭvā niyuktāni anurūpeṣu karmasu sarvāṃs tān anuvarteta svarāṃs tantrīr ivāyatā
23	dharmāṇām avirodhena sarveṣāṃ priyam ācaret mamāyam iti rājā yaḥ sa parvata ivācalaḥ
24	vyavasāyaṃ samādhāya sūryo raśmim ivāyatām dharmam evābhirakṣeta kṛtvā tulye priyāpriye
25	kulaprakṛtideśānāṃ dharmajñān mṛdubhāṣiṇaḥ madhye vayasi nirdoṣān hite yuktāñ jitendriyān
26	alubdhāñ śikṣitān dāntān dharmeṣu pariniṣṭhitān sthāpayet sarvakāryeṣu rājā dharmārtharakṣiṇaḥ
27	etenaiva prakāreṇa kṛtyānām āgatiṃ gatim yuktaḥ samanutiṣṭheta tuṣṭaś cārair upaskṛtaḥ
28	amoghakrodhaharṣasya svayaṃ kṛtyānvavekṣiṇaḥ ātmapratyayakośasya vasudhaiva vasuṃdharā
29	vyaktaś cānugraho yasya yathārthaś cāpi nigrahaḥ guptātmā guptarāṣṭraś ca sa rājā rājadharmavit
30	nityaṃ rāṣṭram avekṣeta gobhiḥ sūrya ivotpatan cārāṃś ca nacarān vidyāt tathā buddhyā na saṃjvaret
31	kālaprāptam upādadyān nārthaṃ rājā prasūcayet ahany ahani saṃduhyān mahīṃ gām iva buddhimān
32	yathā krameṇa puṣpebhyaś cinoti madhu ṣaṭpadaḥ tathā dravyam upādāya rājā kurvīta saṃcayam
33	yad dhi guptāvaśiṣṭaṃ syāt tad dhitaṃ dharmakāmayoḥ saṃcayānuvisargī syād rājā śāstravid ātmavān
34	nālpam arthaṃ paribhaven nāvamanyeta śātravān buddhyāvabudhyed ātmānaṃ na cābuddhiṣu viśvaset
35	dhṛtir dākṣyaṃ saṃyamo buddhir agryā; dhairyaṃ śauryaṃ deśakālo 'pramādaḥ svalpasya vā mahato vāpi vṛddhau; dhanasyaitāny aṣṭa samindhanāni
36	agnistoko vardhate hy ājyasikto; bījaṃ caikaṃ bahusāhasram eti kṣayodayau vipulau saṃniśāmya; tasmād alpaṃ nāvamanyeta vidvān
37	bālo 'bālaḥ sthaviro vā ripur yaḥ; sadā pramattaṃ puruṣaṃ nihanyāt kālenānyas tasya mūlaṃ hareta; kālajñātā pārthivānāṃ variṣṭhaḥ
38	haret kīrtiṃ dharmam asyoparundhyād; arthe dīrghaṃ vīryam asyopahanyāt ripur dveṣṭā durbalo vā balī vā; tasmāc chatrau naiva heḍed yatātmā
39	kṣayaṃ śatroḥ saṃcayaṃ pālanaṃ cāpy; ubhau cārthau sahitau dharmakāmau ataś cānyan matimān saṃdadhīta; tasmād rājā buddhimantaṃ śrayeta
40	buddhir dīptā balavantaṃ hinasti; balaṃ buddhyā vardhate pālyamānam śatrur buddhyā sīdate vardhamāno; buddheḥ paścāt karma yat tat praśastam
41	sarvān kāmān kāmayāno hi dhīraḥ; sattvenālpenāplute hīnadehaḥ yathātmānaṃ prārthayate 'rthamānaiḥ; śreyaḥpātraṃ pūrayate hy analpam
42	tasmād rājā pragṛhītaḥ pareṣu; mūlaṃ lakṣmyāḥ sarvato 'bhyādadīta dīrghaṃ kālam api saṃpīḍyamāno; vidyutsaṃpātam iva mānorjitaḥ syāt
43	vidyā tapo vā vipulaṃ dhanaṃ vā; sarvam etad vyavasāyena śakyam brahma yattaṃ nivasati dehavatsu; tasmād vidyād vyavasāyaṃ prabhūtam
44	yatrāsate matimanto manasvinaḥ; śakro viṣṇur yatra sarasvatī ca vasanti bhūtāni ca yatra nityaṃ; tasmād vidvān nāvamanyeta deham
45	lubdhaṃ hanyāt saṃpradānena nityaṃ; lubdhas tṛptiṃ paravittasya naiti sarvo lubdhaḥ karmaguṇopabhoge; yo 'rthair hīno dharmakāmau jahāti
46	dhanaṃ bhojyaṃ putradāraṃ samṛddhiṃ; sarvo lubdhaḥ prārthayate pareṣām lubdhe doṣāḥ saṃbhavantīha sarve; tasmād rājā na pragṛhṇīta lubdhān
47	saṃdarśane satpuruṣaṃ jaghanyam api codayet ārambhān dviṣatāṃ prājñaḥ sarvān arthāṃs tu sūdayet
48	dharmānviteṣu vijñāto mantrī guptaś ca pāṇḍava āpto rājan kulīnaś ca paryāpto rājyasaṃgrahe
49	vidhipravṛttān naradevadharmān; uktān samāsena nibodha buddhyā imān vidadhyād vyanusṛtya yo vai; rājā mahīṃ pālayituṃ sa śaktaḥ
50	anītijaṃ yady avidhānajaṃ sukhaṃ; haṭhapraṇītaṃ vividhaṃ pradṛśyate na vidyate tasya gatir mahīpater; na vidyate rāṣṭrajam uttamaṃ sukham
51	dhanair viśiṣṭān matiśīlapūjitān; guṇopapannān yudhi dṛṣṭavikramān guṇeṣu dṛṣṭān acirād ihātmavān; sato 'bhisaṃdhāya nihanti śātravān
52	paśyed upāyān vividhaiḥ kriyāpathair; na cānupāyena matiṃ niveśayet śriyaṃ viśiṣṭāṃ vipulaṃ yaśo dhanaṃ; na doṣadarśī puruṣaḥ samaśnute
53	prītipravṛttau vinivartane tathā; suhṛtsu vijñāya nivṛtya cobhayoḥ yad eva mitraṃ gurubhāram āvahet; tad eva susnigdham udāhared budhaḥ
54	etān mayoktāṃs tava rājadharmān; nṛṇāṃ ca guptau matim ādadhatsva avāpsyase puṇyaphalaṃ sukhena; sarvo hi lokottamadharmamūlaḥ