Book 12 Chapter 112 | |
1 | yudhiṣṭhira uvāca |
1 | asaumyāḥ saumyarūpeṇa saumyāś cāsaumyadarśinaḥ
īdṛśān puruṣāṃs tāta kathaṃ vidyāmahe vayam |
2 | bhīṣma uvāca |
2 | atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam
vyāghragomāyusaṃvādaṃ taṃ nibodha yudhiṣṭhira |
3 | purikāyāṃ puri purā śrīmatyāṃ pauriko nṛpaḥ
parahiṃsāruciḥ krūro babhūva puruṣādhamaḥ |
4 | sa tv āyuṣi parikṣīṇe jagāmānīpsitāṃ gatim
gomāyutvaṃ ca saṃprāpto dūṣitaḥ pūrvakarmaṇā |
5 | saṃsmṛtya pūrvajātiṃ sa nirvedaṃ paramaṃ gataḥ
na bhakṣayati māṃsāni parair upahṛtāny api |
6 | ahiṃsraḥ sarvabhūteṣu satyavāk sudṛḍhavrataḥ
cakāra ca yathākāmam āhāraṃ patitaiḥ phalaiḥ |
7 | śmaśāne tasya cāvāso gomāyoḥ saṃmato 'bhavat
janmabhūmyanurodhāc ca nānyad vāsam arocayat |
8 | tasya śaucam amṛṣyantaḥ sarve te sahajātayaḥ
cālayanti sma tāṃ buddhiṃ vacanaiḥ praśrayottaraiḥ |
9 | vasan pitṛvane raudre śaucaṃ lapsitum icchasi
iyaṃ vipratipattis te yadā tvaṃ piśitāśanaḥ |
10 | tatsamo vā bhavāsmābhir bhakṣyān dāsyāmahe vayam
bhuṅkṣva śaucaṃ parityajya yad dhi bhuktaṃ tad asti te |
11 | iti teṣāṃ vacaḥ śrutvā pratyuvāca samāhitaḥ
madhuraiḥ praśritair vākyair hetumadbhir aniṣṭhuraiḥ |
12 | apramāṇaṃ prasūtir me śīlataḥ kriyate kulam
prārthayiṣye tu tat karma yena vistīryate yaśaḥ |
13 | śmaśāne yadi vāso me samādhir me niśāmyatām
ātmā phalati karmāṇi nāśramo dharmalakṣaṇam |
14 | āśrame yo dvijaṃ hanyād gāṃ vā dadyād anāśrame
kiṃ nu tat pātakaṃ na syāt tad vā dattaṃ vṛthā bhavet |
15 | bhavantaḥ sarvalobhena kevalaṃ bhakṣaṇe ratāḥ
anubandhe tu ye doṣās tān na paśyanti mohitāḥ |
16 | apratyayakṛtāṃ garhyām arthāpanayadūṣitām
iha cāmutra cāniṣṭāṃ tasmād vṛttiṃ na rocaye |
17 | taṃ śuciṃ paṇḍitaṃ matvā śārdūlaḥ khyātavikramaḥ
kṛtvātmasadṛśāṃ pūjāṃ sācivye 'vardhayat svayam |
18 | saumya vijñātarūpas tvaṃ gaccha yātrāṃ mayā saha
vriyantām īpsitā bhogāḥ parihāryāś ca puṣkalāḥ |
19 | tīkṣṇā vayam iti khyātā bhavato jñāpayāmahe
mṛdupūrvaṃ ghātinas te śreyaś cādhigamiṣyati |
20 | atha saṃpūjya tad vākyaṃ mṛgendrasya mahātmanaḥ
gomāyuḥ praśritaṃ vākyaṃ babhāṣe kiṃ cid ānataḥ |
21 | sadṛśaṃ mṛgarājaitat tava vākyaṃ madantare
yat sahāyān mṛgayase dharmārthakuśalāñ śucīn |
22 | na śakyam anamātyena mahattvam anuśāsitum
duṣṭāmātyena vā vīra śarīraparipanthinā |
23 | sahāyān anuraktāṃs tu yatetānupasaṃhitān
parasparam asaṃghuṣṭān vijigīṣūn alolupān |
24 | tān atītopadhān prājñān hite yuktān manasvinaḥ
pūjayethā mahābhāgān yathācāryān yathā pitṝn |
25 | na tv evaṃ mama saṃtoṣād rocate 'nyan mṛgādhipa
na kāmaye sukhān bhogān aiśvaryaṃ vā tvadāśrayam |
26 | na yokṣyati hi me śīlaṃ tava bhṛtyaiḥ purātanaiḥ
te tvāṃ vibhedayiṣyanti duḥkhaśīlā madantare |
27 | saṃśrayaḥ ślāghanīyas tvam anyeṣām api bhāsvatām
kṛtātmā sumahābhāgaḥ pāpakeṣv apy adāruṇaḥ |
28 | dīrghadarśī mahotsāhaḥ sthūlalakṣyo mahābalaḥ
kṛtī cāmoghakartāsi bhāvyaiś ca samalaṃkṛtaḥ |
29 | kiṃ tu svenāsmi saṃtuṣṭo duḥkhā vṛttir anuṣṭhitā
sevāyāś cāpi nābhijñaḥ svacchandena vanecaraḥ |
30 | rājopakrośadoṣāś ca sarve saṃśrayavāsinām
vanacaryā ca niḥsaṅgā nirbhayā niravagrahā |
31 | nṛpeṇāhūyamānasya yat tiṣṭhati bhayaṃ hṛdi
na tat tiṣṭhati tuṣṭānāṃ vane mūlaphalāśinām |
32 | pānīyaṃ vā nirāyāsaṃ svādv annaṃ vā bhayottaram
vicārya khalu paśyāmi tat sukhaṃ yatra nirvṛtiḥ |
33 | aparādhair na tāvanto bhṛtyāḥ śiṣṭā narādhipaiḥ
upaghātair yathā bhṛtyā dūṣitā nidhanaṃ gatāḥ |
34 | yadi tv etan mayā kāryaṃ mṛgendro yadi manyate
samayaṃ kṛtam icchāmi vartitavyaṃ yathā mayi |
35 | madīyā mānanīyās te śrotavyaṃ ca hitaṃ vacaḥ
kalpitā yā ca te vṛttiḥ sā bhavet tava susthirā |
36 | na mantrayeyam anyais te sacivaiḥ saha karhi cit
nītimantaḥ parīpsanto vṛthā brūyuḥ pare mayi |
37 | eka ekena saṃgamya raho brūyāṃ hitaṃ tava
na ca te jñātikāryeṣu praṣṭavyo 'haṃ hitāhite |
38 | mayā saṃmantrya paścāc ca na hiṃsyāḥ sacivās tvayā
madīyānāṃ ca kupito mā tvaṃ daṇḍaṃ nipātayeḥ |
39 | evam astv iti tenāsau mṛgendreṇābhipūjitaḥ
prāptavān matisācivyaṃ gomāyur vyāghrayonitaḥ |
40 | taṃ tathā satkṛtaṃ dṛṣṭvā yujyamānaṃ ca karmaṇi
prādviṣan kṛtasaṃghātāḥ pūrvabhṛtyā muhur muhuḥ |
41 | mitrabuddhyā ca gomāyuṃ sāntvayitvā praveśya ca
doṣeṣu samatāṃ netum aicchann aśubhabuddhayaḥ |
42 | anyathā hy ucitāḥ pūrvaṃ paradravyāpahāriṇaḥ
aśaktāḥ kiṃ cid ādātuṃ dravyaṃ gomāyuyantritāḥ |
43 | vyutthānaṃ cātra kāṅkṣadbhiḥ kathābhiḥ pravilobhyate
dhanena mahatā caiva buddhir asya vilobhyate |
44 | na cāpi sa mahāprājñas tasmād dhairyāc cacāla ha
athāsya samayaṃ kṛtvā vināśāya sthitāḥ pare |
45 | īpsitaṃ ca mṛgendrasya māṃsaṃ yat tatra saṃskṛtam
apanīya svayaṃ tad dhi tair nyastaṃ tasya veśmani |
46 | yadarthaṃ cāpy apahṛtaṃ yena yac caiva mantritam
tasya tad viditaṃ sarvaṃ kāraṇārthaṃ ca marṣitam |
47 | samayo 'yaṃ kṛtas tena sācivyam upagacchatā
nopaghātas tvayā grāhyo rājan maitrīm ihecchatā |
48 | bhojane copahartavye tan māṃsaṃ na sma dṛśyate
mṛgarājena cājñaptaṃ mṛgyatāṃ cora ity uta |
49 | kṛtakaiś cāpi tan māṃsaṃ mṛgendrāyopavarṇitam
sacivenopanītaṃ te viduṣā prājñamāninā |
50 | saroṣas tv atha śārdūlaḥ śrutvā gomāyucāpalam
babhūvāmarṣito rājā vadhaṃ cāsyābhyarocayat |
51 | chidraṃ tu tasya tad dṛṣṭvā procus te pūrvamantriṇaḥ
sarveṣām eva so 'smākaṃ vṛttibhaṅgeṣu vartate |
52 | idaṃ cāsyedṛśaṃ karma vāllabhyena tu rakṣyate
śrutaś ca svāminā pūrvaṃ yādṛśo naiṣa tādṛśaḥ |
53 | vāṅmātreṇaiva dharmiṣṭhaḥ svabhāvena tu dāruṇaḥ
dharmacchadmā hy ayaṃ pāpo vṛthācāraparigrahaḥ kāryārthaṃ bhojanārtheṣu vrateṣu kṛtavāñ śramam |
54 | māṃsāpanayanaṃ jñātvā vyāghras teṣāṃ tu tad vacaḥ
ājñāpayām āsa tadā gomāyur vadhyatām iti |
55 | śārdūlavacanaṃ śrutvā śārdūlajananī tataḥ
mṛgarājaṃ hitair vākyaiḥ saṃbodhayitum āgamat |
56 | putra naitat tvayā grāhyaṃ kapaṭārambhasaṃvṛtam
karmasaṃgharṣajair doṣair duṣyaty aśucibhiḥ śuciḥ |
57 | nocchritaṃ sahate kaś cit prakriyā vairakārikā
śucer api hi yuktasya doṣa eva nipātyate |
58 | lubdhānāṃ śucayo dveṣyāḥ kātarāṇāṃ tarasvinaḥ
mūrkhāṇāṃ paṇḍitā dveṣyā daridrāṇāṃ mahādhanāḥ adhārmikāṇāṃ dharmiṣṭhā virūpāṇāṃ surūpakāḥ |
59 | bahavaḥ paṇḍitā lubdhāḥ sarve māyopajīvinaḥ
kuryur doṣam adoṣasya bṛhaspatimater api |
60 | śūnyāt tac ca gṛhān māṃsaṃ yad adyāpahṛtaṃ tava
necchate dīyamānaṃ ca sādhu tāvad vimṛśyatām |
61 | asatyāḥ satyasaṃkāśāḥ satyāś cāsatyadarśinaḥ
dṛśyante vividhā bhāvās teṣu yuktaṃ parīkṣaṇam |
62 | talavad dṛśyate vyoma khadyoto havyavāḍ iva
na caivāsti talaṃ vyomni na khadyote hutāśanaḥ |
63 | tasmāt pratyakṣadṛṣṭo 'pi yuktam arthaḥ parīkṣitum
parīkṣya jñāpayan hy arthān na paścāt paritapyate |
64 | na duṣkaram idaṃ putra yat prabhur ghātayet param
ślāghanīyā ca varyā ca loke prabhavatāṃ kṣamā |
65 | sthāpito 'yaṃ putra tvayā sāmanteṣv adhi viśrutaḥ
duḥkhenāsādyate pātraṃ dhāryatām eṣa te suhṛt |
66 | dūṣitaṃ paradoṣair hi gṛhṇīte yo 'nyathā śucim
svayaṃ saṃdūṣitāmātyaḥ kṣipram eva vinaśyati |
67 | tasmād athārisaṃghātād gomāyoḥ kaś cid āgataḥ
dharmātmā tena cākhyātaṃ yathaitat kapaṭaṃ kṛtam |
68 | tato vijñātacāritraḥ satkṛtya sa vimokṣitaḥ
pariṣvaktaś ca sasnehaṃ mṛgendreṇa punaḥ punaḥ |
69 | anujñāpya mṛgendraṃ tu gomāyur nītiśāstravit
tenāmarṣeṇa saṃtaptaḥ prāyam āsitum aicchata |
70 | śārdūlas tatra gomāyuṃ snehāt prasrutalocanaḥ
avārayat sa dharmiṣṭhaṃ pūjayā pratipūjayan |
71 | taṃ sa gomāyur ālokya snehād āgatasaṃbhramam
babhāṣe praṇato vākyaṃ bāṣpagadgadayā girā |
72 | pūjito 'haṃ tvayā pūrvaṃ paścāc caiva vimānitaḥ
pareṣām āspadaṃ nīto vastuṃ nārhāmy ahaṃ tvayi |
73 | svasaṃtuṣṭāś cyutāḥ sthānān mānāt pratyavaropitāḥ
svayaṃ copahṛtā bhṛtyā ye cāpy upahṛtāḥ paraiḥ |
74 | parikṣīṇāś ca lubdhāś ca krūrāḥ kārābhitāpitāḥ
hṛtasvā mānino ye ca tyaktopāttā mahepsavaḥ |
75 | saṃtāpitāś ca ye ke cid vyasanaughapratīkṣiṇaḥ
antarhitāḥ sopahitāḥ sarve te parasādhanāḥ |
76 | avamānena yuktasya sthāpitasya ca me punaḥ
kathaṃ yāsyasi viśvāsam aham eṣyāmi vā punaḥ |
77 | samartha iti saṃgṛhya sthāpayitvā parīkṣya ca
kṛtaṃ ca samayaṃ bhittvā tvayāham avamānitaḥ |
78 | prathamaṃ yaḥ samākhyātaḥ śīlavān iti saṃsadi
na vācyaṃ tasya vaiguṇyaṃ pratijñāṃ parirakṣatā |
79 | evaṃ cāvamatasyeha viśvāsaṃ kiṃ prayāsyasi
tvayi caiva hy aviśvāse mamodvego bhaviṣyati |
80 | śaṅkitas tvam ahaṃ bhītaḥ pare chidrānudarśinaḥ
asnigdhāś caiva dustoṣāḥ karma caitad bahucchalam |
81 | duḥkhena śleṣyate bhinnaṃ śliṣṭaṃ duḥkhena bhidyate
bhinnaśliṣṭā tu yā prītir na sā snehena vartate |
82 | kaś cid eva hi bhītas tu dṛśyate na parātmanoḥ
kāryāpekṣā hi vartante bhāvāḥ snigdhās tu durlabhāḥ |
83 | suduḥkhaṃ puruṣajñānaṃ cittaṃ hy eṣāṃ calācalam
samartho vāpy aśakto vā śateṣv eko 'dhigamyate |
84 | akasmāt prakriyā nṝṇām akasmāc cāpakarṣaṇam
śubhāśubhe mahattvaṃ ca prakartuṃ buddhilāghavāt |
85 | evaṃ bahuvidhaṃ sāntvam uktvā dharmārthahetumat
prasādayitvā rājānaṃ gomāyur vanam abhyagāt |
86 | agṛhyānunayaṃ tasya mṛgendrasya sa buddhimān
gomāyuḥ prāyam āsīnas tyaktvā dehaṃ divaṃ yayau |