Book 12 Chapter 110 | |
1 | yudhiṣṭhira uvāca |
1 | kathaṃ dharme sthātum icchan naro varteta bhārata
vidvañ jijñāsamānāya prabrūhi bharatarṣabha |
2 | satyaṃ caivānṛtaṃ cobhe lokān āvṛtya tiṣṭhataḥ
tayoḥ kim ācared rājan puruṣo dharmaniścitaḥ |
3 | kiṃ svit satyaṃ kim anṛtaṃ kiṃ svid dharmyaṃ sanātanam
kasmin kāle vadet satyaṃ kasmin kāle 'nṛtaṃ vadet |
4 | bhīṣma uvāca |
4 | satyasya vacanaṃ sādhu na satyād vidyate param
yad bhūloke sudurjñātaṃ tat te vakṣyāmi bhārata |
5 | bhavet satyaṃ na vaktavyaṃ vaktavyam anṛtaṃ bhavet
yatrānṛtaṃ bhavet satyaṃ satyaṃ vāpy anṛtaṃ bhavet |
6 | tādṛśe muhyate bālo yatra satyam aniṣṭhitam
satyānṛte viniścitya tato bhavati dharmavit |
7 | apy anāryo 'kṛtaprajñaḥ puruṣo 'pi sudāruṇaḥ
sumahat prāpnuyāt puṇyaṃ balāko 'ndhavadhād iva |
8 | kim āścaryaṃ ca yan mūḍho dharmakāmo 'py adharmavit
sumahat prāpnuyāt pāpaṃ gaṅgāyām iva kauśikaḥ |
9 | tādṛśo 'yam anupraśno yatra dharmaḥ sudurvacaḥ
duṣkaraḥ pratisaṃkhyātuṃ tarkeṇātra vyavasyati |
10 | prabhāvārthāya bhūtānāṃ dharmapravacanaṃ kṛtam
yat syād ahiṃsāsaṃyuktaṃ sa dharma iti niścayaḥ |
11 | dhāraṇād dharma ity āhur dharmeṇa vidhṛtāḥ prajāḥ
yat syād dhāraṇasaṃyuktaṃ sa dharma iti niścayaḥ |
12 | śrutidharma iti hy eke nety āhur apare janāḥ
na tu tat pratyasūyāmo na hi sarvaṃ vidhīyate |
13 | ye 'nyāyena jihīrṣanto dhanam icchanti karhi cit
tebhyas tan na tad ākhyeyaṃ sa dharma iti niścayaḥ |
14 | akūjanena cen mokṣo nātra kūjet kathaṃ cana
avaśyaṃ kūjitavyaṃ vā śaṅkeran vāpy akūjanāt |
15 | śreyas tatrānṛtaṃ vaktuṃ satyād iti vicāritam
yaḥ pāpaiḥ saha saṃbandhān mucyate śapathād iti |
16 | na ca tebhyo dhanaṃ deyaṃ śakye sati kathaṃ cana
pāpebhyo hi dhanaṃ dattaṃ dātāram api pīḍayet |
17 | svaśarīroparodhena varam ādātum icchataḥ
satyasaṃpratipattyarthaṃ ye brūyuḥ sākṣiṇaḥ kva cit anuktvā tatra tad vācyaṃ sarve te 'nṛtavādinaḥ |
18 | prāṇātyaye vivāhe ca vaktavyam anṛtaṃ bhavet
arthasya rakṣaṇārthāya pareṣāṃ dharmakāraṇāt pareṣāṃ dharmam ākāṅkṣan nīcaḥ syād dharmabhikṣukaḥ |
19 | pratiśrutya tu dātavyaṃ śvaḥkāryas tu balātkṛtaḥ
yaḥ kaś cid dharmasamayāt pracyuto 'dharmam āsthitaḥ |
20 | śaṭhaḥ svadharmam utsṛjya tam icched upajīvitum
sarvopāyair nihantavyaḥ pāpo nikṛtijīvanaḥ |
21 | dhanam ity eva pāpānāṃ sarveṣām iha niścayaḥ
ye 'viṣahyā hy asaṃbhojyā nikṛtyā patanaṃ gatāḥ |
22 | cyutā devamanuṣyebhyo yathā pretās tathaiva te
dhanādānād duḥkhataraṃ jīvitād viprayojanam |
23 | ayaṃ vo rocatāṃ dharma iti vācyaḥ prayatnataḥ
na kaś cid asti pāpānāṃ dharma ity eṣa niścayaḥ |
24 | tathāgataṃ ca yo hanyān nāsau pāpena lipyate
svakarmaṇā hataṃ hanti hata eva sa hanyate teṣu yaḥ samayaṃ kaś cit kurvīta hatabuddhiṣu |
25 | yathā kākaś ca gṛdhraś ca tathaivopadhijīvinaḥ
ūrdhvaṃ dehavimokṣānte bhavanty etāsu yoniṣu |
26 | yasmin yathā vartate yo manuṣyas; tasmiṃs tathā vartitavyaṃ sa dharmaḥ
māyācāro māyayā vartitavyaḥ; sādhvācāraḥ sādhunā pratyudeyaḥ |