Book 12 Chapter 108 | |
1 | yudhiṣṭhira uvāca |
1 | brāhmaṇakṣatriyaviśāṃ śūdrāṇāṃ ca paraṃtapa
dharmo vṛttaṃ ca vṛttiś ca vṛttyupāyaphalāni ca |
2 | rājñāṃ vṛttaṃ ca kośaś ca kośasaṃjananaṃ mahat
amātyaguṇavṛddhiś ca prakṛtīnāṃ ca vardhanam |
3 | ṣāḍguṇyaguṇakalpaś ca senānītis tathaiva ca
duṣṭasya ca parijñānam aduṣṭasya ca lakṣaṇam |
4 | samahīnādhikānāṃ ca yathāval lakṣaṇoccayaḥ
madhyamasya ca tuṣṭyarthaṃ yathā stheyaṃ vivardhatā |
5 | kṣīṇasaṃgrahavṛttiś ca yathāvat saṃprakīrtitā
laghunādeśarūpeṇa granthayogena bhārata |
6 | vijigīṣos tathāvṛttam uktaṃ caiva tathaiva te
gaṇānāṃ vṛttim icchāmi śrotuṃ matimatāṃ vara |
7 | yathā gaṇāḥ pravardhante na bhidyante ca bhārata
arīn hi vijigīṣante suhṛdaḥ prāpnuvanti ca |
8 | bhedamūlo vināśo hi gaṇānām upalabhyate
mantrasaṃvaraṇaṃ duḥkhaṃ bahūnām iti me matiḥ |
9 | etad icchāmy ahaṃ śrotuṃ nikhilena paraṃtapa
yathā ca te na bhidyeraṃs tac ca me brūhi pārthiva |
10 | bhīṣma uvāca |
10 | gaṇānāṃ ca kulānāṃ ca rājñāṃ ca bharatarṣabha
vairasaṃdīpanāv etau lobhāmarṣau janādhipa |
11 | lobham eko hi vṛṇute tato 'marṣam anantaram
tau kṣayavyayasaṃyuktāv anyonyajanitāśrayau |
12 | cāramantrabalādānaiḥ sāmadānavibhedanaiḥ
kṣayavyayabhayopāyaiḥ karśayantītaretaram |
13 | tatra dānena bhidyante gaṇāḥ saṃghātavṛttayaḥ
bhinnā vimanasaḥ sarve gacchanty arivaśaṃ bhayāt |
14 | bhedād gaṇā vinaśyanti bhinnāḥ sūpajapāḥ paraiḥ
tasmāt saṃghātayogeṣu prayateran gaṇāḥ sadā |
15 | arthā hy evādhigamyante saṃghātabalapauruṣāt
bāhyāś ca maitrīṃ kurvanti teṣu saṃghātavṛttiṣu |
16 | jñānavṛddhān praśaṃsantaḥ śuśrūṣantaḥ parasparam
vinivṛttābhisaṃdhānāḥ sukham edhanti sarvaśaḥ |
17 | dharmiṣṭhān vyavahārāṃś ca sthāpayantaś ca śāstrataḥ
yathāvat saṃpravartanto vivardhante gaṇottamāḥ |
18 | putrān bhrātṝn nigṛhṇanto vinaye ca sadā ratāḥ
vinītāṃś ca pragṛhṇanto vivardhante gaṇottamāḥ |
19 | cāramantravidhāneṣu kośasaṃnicayeṣu ca
nityayuktā mahābāho vardhante sarvato gaṇāḥ |
20 | prājñāñ śūrān maheṣvāsān karmasu sthirapauruṣān
mānayantaḥ sadā yuktā vivardhante gaṇā nṛpa |
21 | dravyavantaś ca śūrāś ca śastrajñāḥ śāstrapāragāḥ
kṛcchrāsv āpatsu saṃmūḍhān gaṇān uttārayanti te |
22 | krodho bhedo bhayo daṇḍaḥ karśanaṃ nigraho vadhaḥ
nayanty arivaśaṃ sadyo gaṇān bharatasattama |
23 | tasmān mānayitavyās te gaṇamukhyāḥ pradhānataḥ
lokayātrā samāyattā bhūyasī teṣu pārthiva |
24 | mantraguptiḥ pradhāneṣu cāraś cāmitrakarśana
na gaṇāḥ kṛtsnaśo mantraṃ śrotum arhanti bhārata |
25 | gaṇamukhyais tu saṃbhūya kāryaṃ gaṇahitaṃ mithaḥ
pṛthag gaṇasya bhinnasya vimatasya tato 'nyathā arthāḥ pratyavasīdanti tathānarthā bhavanti ca |
26 | teṣām anyonyabhinnānāṃ svaśaktim anutiṣṭhatām
nigrahaḥ paṇḍitaiḥ kāryaḥ kṣipram eva pradhānataḥ |
27 | kuleṣu kalahā jātāḥ kulavṛddhair upekṣitāḥ
gotrasya rājan kurvanti gaṇasaṃbhedakārikām |
28 | ābhyantaraṃ bhayaṃ rakṣyaṃ surakṣyaṃ bāhyato bhayam
abhyantarād bhayaṃ jātaṃ sadyo mūlaṃ nikṛntati |
29 | akasmāt krodhalobhād vā mohād vāpi svabhāvajāt
anyonyaṃ nābhibhāṣante tat parābhavalakṣaṇam |
30 | jātyā ca sadṛśāḥ sarve kulena sadṛśās tathā
na tu śauryeṇa buddhyā vā rūpadravyeṇa vā punaḥ |
31 | bhedāc caiva pramādāc ca nāmyante ripubhir gaṇāḥ
tasmāt saṃghātam evāhur gaṇānāṃ śaraṇaṃ mahat |