Book 12 Chapter 105 | |
1 | yudhiṣṭhira uvāca |
1 | dhārmiko 'rthān asaṃprāpya rājāmātyaiḥ prabādhitaḥ
cyutaḥ kośāc ca daṇḍāc ca sukham icchan kathaṃ caret |
2 | bhīṣma uvāca |
2 | atrāyaṃ kṣemadarśīyam itihāso 'nugīyate
tat te 'haṃ saṃpravakṣyāmi tan nibodha yudhiṣṭhira |
3 | kṣemadarśaṃ nṛpasutaṃ yatra kṣīṇabalaṃ purā
muniḥ kālakavṛkṣīya ājagāmeti naḥ śrutam taṃ papracchopasaṃgṛhya kṛcchrām āpadam āsthitaḥ |
4 | artheṣu bhāgī puruṣa īhamānaḥ punaḥ punaḥ
alabdhvā madvidho rājyaṃ brahman kiṃ kartum arhati |
5 | anyatra maraṇāt steyād anyatra parasaṃśrayāt
kṣudrād anyatra cācārāt tan mamācakṣva sattama |
6 | vyādhinā cābhipannasya mānasenetareṇa vā
bahuśrutaḥ kṛtaprajñas tvadvidhaḥ śaraṇaṃ bhavet |
7 | nirvidya hi naraḥ kāmān niyamya sukham edhate
tyaktvā prītiṃ ca śokaṃ ca labdhvāprītimayaṃ vasu |
8 | sukham arthāśrayaṃ yeṣām anuśocāmi tān aham
mama hy arthāḥ subahavo naṣṭāḥ svapna ivāgatāḥ |
9 | duṣkaraṃ bata kurvanti mahato 'rthāṃs tyajanti ye
vayaṃ tv enān parityaktum asato 'pi na śaknumaḥ |
10 | imām avasthāṃ saṃprāptaṃ dīnam ārtaṃ śriyaś cyutam
yad anyat sukham astīha tad brahmann anuśādhi mām |
11 | kausalyenaivam uktas tu rājaputreṇa dhīmatā
muniḥ kālakavṛkṣīyaḥ pratyuvāca mahādyutiḥ |
12 | purastād eva te buddhir iyaṃ kāryā vijānataḥ
anityaṃ sarvam evedam ahaṃ ca mama cāsti yat |
13 | yat kiṃ cin manyase 'stīti sarvaṃ nāstīti viddhi tat
evaṃ na vyathate prājñaḥ kṛcchrām apy āpadaṃ gataḥ |
14 | yad dhi bhūtaṃ bhaviṣyac ca dhruvaṃ tan na bhaviṣyati
evaṃ viditavedyas tvam adharmebhyaḥ pramokṣyase |
15 | yac ca pūrve samāhāre yac ca pūrvatare pare
sarvaṃ tan nāsti tac caiva taj jñātvā ko 'nusaṃjvaret |
16 | bhūtvā ca na bhavaty etad abhūtvā ca bhavaty api
śoke na hy asti sāmarthyaṃ śokaṃ kuryāt kathaṃ naraḥ |
17 | kva nu te 'dya pitā rājan kva nu te 'dya pitāmahaḥ
na tvaṃ paśyasi tān adya na tvā paśyanti te 'pi ca |
18 | ātmano 'dhruvatāṃ paśyaṃs tāṃs tvaṃ kim anuśocasi
buddhyā caivānubudhyasva dhruvaṃ hi na bhaviṣyasi |
19 | ahaṃ ca tvaṃ ca nṛpate śatravaḥ suhṛdaś ca te
avaśyaṃ na bhaviṣyāmaḥ sarvaṃ ca na bhaviṣyati |
20 | ye tu viṃśativarṣā vai triṃśadvarṣāś ca mānavāḥ
arvāg eva hi te sarve mariṣyanti śaracchatāt |
21 | api cen mahato vittād vipramucyeta pūruṣaḥ
naitan mameti tan matvā kurvīta priyam ātmanaḥ |
22 | anāgataṃ yan na mameti vidyād; atikrāntaṃ yan na mameti vidyāt
diṣṭaṃ balīya iti manyamānās; te paṇḍitās tat satāṃ sthānam āhuḥ |
23 | anāḍhyāś cāpi jīvanti rājyaṃ cāpy anuśāsate
buddhipauruṣasaṃpannās tvayā tulyādhikā janāḥ |
24 | na ca tvam iva śocanti tasmāt tvam api mā śucaḥ
kiṃ nu tvaṃ tair na vai śreyāṃs tulyo vā buddhipauruṣaiḥ |
25 | rājaputra uvāca |
25 | yādṛcchikaṃ mamāsīt tad rājyam ity eva cintaye
hriyate sarvam evedaṃ kālena mahatā dvija |
26 | tasyaivaṃ hriyamāṇasya srotaseva tapodhana
phalam etat prapaśyāmi yathālabdhena vartaye |
27 | munir uvāca |
27 | anāgatam atītaṃ ca yathā tathyaviniścayāt
nānuśocasi kausalya sarvārtheṣu tathā bhava |
28 | avāpyān kāmayasvārthān nānavāpyān kadā cana
pratyutpannān anubhavan mā śucas tvam anāgatān |
29 | yathā labdhopapannārthas tathā kausalya raṃsyase
kaccic chuddhasvabhāvena śriyā hīno na śocasi |
30 | purastād bhūtapūrvatvād dhīnabhāgyo hi durmatiḥ
dhātāraṃ garhate nityaṃ labdhārthāṃś ca na mṛṣyate |
31 | anarhān api caivānyān manyate śrīmato janān
etasmāt kāraṇād etad duḥkhaṃ bhūyo 'nuvartate |
32 | īrṣyāticchedasaṃpannā rājan puruṣamāninaḥ
kaccit tvaṃ na tathā prājña matsarī kosalādhipa |
33 | sahasva śriyam anyeṣāṃ yady api tvayi nāsti sā
anyatrāpi satīṃ lakṣmīṃ kuśalā bhuñjate janāḥ abhiviṣyandate śrīr hi saty api dviṣato janāt |
34 | śriyaṃ ca putrapautraṃ ca manuṣyā dharmacāriṇaḥ
tyāgadharmavido vīrāḥ svayam eva tyajanty uta |
35 | bahu saṃkasukaṃ dṛṣṭvā vivitsāsādhanena ca
tathānye saṃtyajanty enaṃ matvā paramadurlabham |
36 | tvaṃ punaḥ prājñarūpaḥ san kṛpaṇaṃ paritapyase
akāmyān kāmayāno 'rthān parācīnān upadrutān |
37 | tāṃ buddhim upajijñāsus tvam evainān parityaja
anarthāṃś cārtharūpeṇa arthāṃś cānartharūpataḥ |
38 | arthāyaiva hi keṣāṃ cid dhananāśo bhavaty uta
anantyaṃ taṃ sukhaṃ matvā śriyam anyaḥ parīkṣate |
39 | ramamāṇaḥ śriyā kaś cin nānyac chreyo 'bhimanyate
tathā tasyehamānasya samārambho vinaśyati |
40 | kṛcchrāl labdham abhipretaṃ yadā kausalya naśyati
tadā nirvidyate so 'rthāt paribhagnakramo naraḥ |
41 | dharmam eke 'bhipadyante kalyāṇābhijanā narāḥ
paratra sukham icchanto nirvidyeyuś ca laukikāt |
42 | jīvitaṃ saṃtyajanty eke dhanalobhaparā narāḥ
na jīvitārthaṃ manyante puruṣā hi dhanād ṛte |
43 | paśya teṣāṃ kṛpaṇatāṃ paśya teṣām abuddhitām
adhruve jīvite mohād arthatṛṣṇām upāśritāḥ |
44 | saṃcaye ca vināśānte maraṇānte ca jīvite
saṃyoge viprayogānte ko nu vipraṇayen manaḥ |
45 | dhanaṃ vā puruṣaṃ rājan puruṣo vā punar dhanam
avaśyaṃ prajahāty etat tad vidvān ko 'nusaṃjvaret |
46 | anyeṣām api naśyanti suhṛdaś ca dhanāni ca
paśya buddhyā manuṣyāṇāṃ rājann āpadam ātmanaḥ niyaccha yaccha saṃyaccha indriyāṇi mano giram |
47 | pratiṣiddhān avāpyeṣu durlabheṣv ahiteṣu ca
pratikṛṣṭeṣu bhāveṣu vyatikṛṣṭeṣv asaṃbhave prajñānatṛpto vikrāntas tvadvidho nānuśocati |
48 | alpam icchann acapalo mṛdur dāntaḥ susaṃśitaḥ
brahmacaryopapannaś ca tvadvidho naiva muhyati |
49 | na tv eva jālmīṃ kāpālīṃ vṛttim eṣitum arhasi
nṛśaṃsavṛttiṃ pāpiṣṭhāṃ duḥkhāṃ kāpuruṣocitām |
50 | api mūlaphalājīvo ramasvaiko mahāvane
vāgyataḥ saṃgṛhītātmā sarvabhūtadayānvitaḥ |
51 | sadṛśaṃ paṇḍitasyaitad īṣādantena dantinā
yad eko ramate 'raṇye yac cāpy alpena tuṣyati |
52 | mahāhradaḥ saṃkṣubhita ātmanaiva prasīdati
etad evaṃgatasyāhaṃ sukhaṃ paśyāmi kevalam |
53 | asaṃbhave śriyo rājan hīnasya sacivādibhiḥ
daive pratiniviṣṭe ca kiṃ śreyo manyate bhavān |