Book 12 Chapter 104 | |
1 | yudhiṣṭhira uvāca |
1 | kathaṃ mṛdau kathaṃ tīkṣṇe mahāpakṣe ca pārthiva
arau varteta nṛpatis tan me brūhi pitāmaha |
2 | bhīṣma uvāca |
2 | atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam
bṛhaspateś ca saṃvādam indrasya ca yudhiṣṭhira |
3 | bṛhaspatiṃ devapatir abhivādya kṛtāñjaliḥ
upasaṃgamya papraccha vāsavaḥ paravīrahā |
4 | ahiteṣu kathaṃ brahman vartayeyam atandritaḥ
asamucchidya caivenān niyaccheyam upāyataḥ |
5 | senayor vyatiṣaṅgeṇa jayaḥ sādhāraṇo bhavet
kiṃ kurvāṇaṃ na māṃ jahyāj jvalitā śrīḥ pratāpinī |
6 | tato dharmārthakāmānāṃ kuśalaḥ pratibhānavān
rājadharmavidhānajñaḥ pratyuvāca puraṃdaram |
7 | na jātu kalahenecchen niyantum apakāriṇaḥ
bālasaṃsevitaṃ hy etad yad amarṣo yad akṣamā na śatrur vivṛtaḥ kāryo vadham asyābhikāṅkṣatā |
8 | krodhaṃ balam amarṣaṃ ca niyamyātmajam ātmani
amitram upaseveta viśvastavad aviśvasan |
9 | priyam eva vaden nityaṃ nāpriyaṃ kiṃ cid ācaret
viramec chuṣkavairebhyaḥ kaṇṭhāyāsaṃ ca varjayet |
10 | yathā vaitaṃsiko yukto dvijānāṃ sadṛśasvanaḥ
tān dvijān kurute vaśyāṃs tathā yukto mahīpatiḥ vaśaṃ copanayec chatrūn nihanyāc ca puraṃdara |
11 | na nityaṃ paribhūyārīn sukhaṃ svapiti vāsava
jāgarty eva ca duṣṭātmā saṃkare 'gnir ivotthitaḥ |
12 | na saṃnipātaḥ kartavyaḥ sāmānye vijaye sati
viśvāsyaivopasaṃnyāsyo vaśe kṛtvā ripuḥ prabho |
13 | saṃpradhārya sahāmātyair mantravidbhir mahātmabhiḥ
upekṣamāṇo 'vajñāte hṛdayenāparājitaḥ |
14 | athāsya praharet kāle kiṃ cid vicalite pade
daṇḍaṃ ca dūṣayed asya puruṣair āptakāribhiḥ |
15 | ādimadhyāvasānajñaḥ pracchannaṃ ca vicārayet
balāni dūṣayed asya jānaṃś caiva pramāṇataḥ |
16 | bhedenopapradānena saṃsṛjann auṣadhais tathā
na tv eva celasaṃsargaṃ racayed aribhiḥ saha |
17 | dīrghakālam api kṣāntvā vihanyād eva śātravān
kālākāṅkṣī yāmayec ca yathā visrambham āpnuyuḥ |
18 | na sadyo 'rīn vinirhanyād dṛṣṭasya vijayo 'jvaraḥ
na yaḥ śalyaṃ ghaṭṭayati navaṃ ca kurute vraṇam |
19 | prāpte ca praharet kāle na sa saṃvartate punaḥ
hantukāmasya devendra puruṣasya ripuṃ prati |
20 | yaḥ kālo hi vyatikrāmet puruṣaṃ kālakāṅkṣiṇam
durlabhaḥ sa punaḥ kālaḥ kāladharmacikīrṣuṇā |
21 | aurjasthyaṃ vijayed evaṃ saṃgṛhṇan sādhusaṃmatān
kālena sādhayen nityaṃ nāprāpte 'bhinipīḍayet |
22 | vihāya kāmaṃ krodhaṃ ca tathāhaṃkāram eva ca
yukto vivaram anvicched ahitānāṃ puraṃdara |
23 | mārdavaṃ daṇḍa ālasyaṃ pramādaś ca surottama
māyāś ca vividhāḥ śakra sādhayanty avicakṣaṇam |
24 | nihatyaitāni catvāri māyāṃ pratividhāya ca
tataḥ śaknoti śatrūṇāṃ prahartum avicārayan |
25 | yadaivaikena śakyeta guhyaṃ kartuṃ tadācaret
yacchanti sacivā guhyaṃ mitho vidrāvayanty api |
26 | aśakyam iti kṛtvā vā tato 'nyaiḥ saṃvidaṃ caret
brahmadaṇḍam adṛṣṭeṣu dṛṣṭeṣu caturaṅgiṇīm |
27 | bhedaṃ ca prathamaṃ yuñjyāt tūṣṇīṃdaṇḍaṃ tathaiva ca
kāle prayojayed rājā tasmiṃs tasmiṃs tadā tadā |
28 | praṇipātaṃ ca gaccheta kāle śatror balīyasaḥ
yukto 'sya vadham anvicched apramattaḥ pramādyataḥ |
29 | praṇipātena dānena vācā madhurayā bruvan
amitram upaseveta na tu jātu viśaṅkayet |
30 | sthānāni śaṅkitānāṃ ca nityam eva vivarjayet
na ca teṣv āśvased drugdhvā jāgratīha nirākṛtāḥ |
31 | na hy ato duṣkaraṃ karma kiṃ cid asti surottama
yathā vividhavṛttānām aiśvaryam amarādhipa |
32 | tathā vividhaśīlānām api saṃbhava ucyate
yateta yogam āsthāya mitrāmitrān avārayan |
33 | mṛdum apy avamanyante tīkṣṇād udvijate janaḥ
mātīkṣṇo māmṛdur bhūs tvaṃ tīkṣṇo bhava mṛdur bhava |
34 | yathā vapre vegavati sarvataḥsaṃplutodake
nityaṃ vivaraṇād bādhas tathā rājyaṃ pramādyataḥ |
35 | na banūn abhiyuñjīta yaugapadyena śātravān
sāmnā dānena bhedena daṇḍena ca puraṃdara |
36 | ekaikam eṣāṃ niṣpiṃṣañ śiṣṭeṣu nipuṇaṃ caret
na ca śakto 'pi medhāvī sarvān evārabhen nṛpaḥ |
37 | yadā syān mahatī senā hayanāgarathākulā
padātiyantrabahulā svanuraktā ṣaḍaṅginī |
38 | yadā bahuvidhāṃ vṛddhiṃ manyate pratilomataḥ
tadā vivṛtya prahared dasyūnām avicārayan |
39 | na sāma daṇḍopaniṣat praśasyate; na mārdavaṃ śatruṣu yātrikaṃ sadā
na sasyaghāto na ca saṃkarakriyā; na cāpi bhūyaḥ prakṛter vicāraṇā |
40 | māyāvibhedānupasarjanāni; pāpaṃ tathaiva spaśasaṃprayogāt
āptair manuṣyair upacārayeta; pureṣu rāṣṭreṣu ca saṃprayuktaḥ |
41 | purāṇi caiṣām anusṛtya bhūmipāḥ; pureṣu bhogān nikhilān ihājayan
pureṣu nītiṃ vihitāṃ yathāvidhi; prayojayanto balavṛtrasūdana |
42 | pradāya gūḍhāni vasūni nāma; pracchidya bhogān avadhāya ca svān
duṣṭāḥ svadoṣair iti kīrtayitvā; pureṣu rāṣṭreṣu ca yojayanti |
43 | tathaiva cānyai ratiśāstravedibhiḥ; svalaṃkṛtaiḥ śāstravidhānadṛṣṭibhiḥ
suśikṣitair bhāṣyakathāviśāradaiḥ; pareṣu kṛtyān upadhārayasva |
44 | indra uvāca |
44 | kāni liṅgāni duṣṭasya bhavanti dvijasattama
kathaṃ duṣṭaṃ vijānīyād etat pṛṣṭo bravīhi me |
45 | bṛhaspatir uvāca |
45 | parokṣam aguṇān āha sadguṇān abhyasūyati
parair vā kīrtyamāneṣu tūṣṇīm āste parāṅmukhaḥ |
46 | tūṣṇīṃbhāve 'pi hi jñānaṃ na ced bhavati kāraṇam
viśvāsam oṣṭhasaṃdaṃśaṃ śirasaś ca prakampanam |
47 | karoty abhīkṣṇaṃ saṃsṛṣṭam asaṃsṛṣṭaś ca bhāṣate
adṛṣṭito vikurute dṛṣṭvā vā nābhibhāṣate |
48 | pṛthag etya samaśnāti nedam adya yathāvidhi
āsane śayane yāne bhāvā lakṣyā viśeṣataḥ |
49 | ārtir ārte priye prītir etāvan mitralakṣaṇam
viparītaṃ tu boddhavyam arilakṣaṇam eva tat |
50 | etāny evaṃ yathoktāni budhyethās tridaśādhipa
puruṣāṇāṃ praduṣṭānāṃ svabhāvo balavattaraḥ |
51 | iti duṣṭasya vijñānam uktaṃ te surasattama
niśāmya śāstratattvārthaṃ yathāvad amareśvara |
52 | bhīṣma uvāca |
52 | sa tad vacaḥ śatrunibarhaṇe ratas; tathā cakārāvitathaṃ bṛhaspateḥ
cacāra kāle vijayāya cārihā; vaśaṃ ca śatrūn anayat puraṃdaraḥ |