Book 12 Chapter 94 | |
1 | vāmadeva uvāca |
1 | yatrādharmaṃ praṇayate durbale balavattaraḥ
tāṃ vṛttim upajīvanti ye bhavanti tadanvayāḥ |
2 | rājānam anuvartante taṃ pāpābhipravartakam
avinītamanuṣyaṃ tat kṣipraṃ rāṣṭraṃ vinaśyati |
3 | yad vṛttim upajīvanti prakṛtisthasya mānavāḥ
tad eva viṣamasthasya svajano 'pi na mṛṣyate |
4 | sāhasaprakṛtir yatra kurute kiṃ cid ulbaṇam
aśāstralakṣaṇo rājā kṣipram eva vinaśyati |
5 | yo 'tyantācaritāṃ vṛttiṃ kṣatriyo nānuvartate
jitānām ajitānāṃ ca kṣatradharmād apaiti saḥ |
6 | dviṣantaṃ kṛtakarmāṇaṃ gṛhītvā nṛpatī raṇe
yo na mānayate dveṣāt kṣatradharmād apaiti saḥ |
7 | śaktaḥ syāt sumukho rājā kuryāt kāruṇyam āpadi
priyo bhavati bhūtānāṃ na ca vibhraśyate śriyaḥ |
8 | apriyaṃ yasya kurvīta bhūyas tasya priyaṃ caret
nacireṇa priyaḥ sa syād yo 'priyaḥ priyam ācaret |
9 | mṛṣāvādaṃ pariharet kuryāt priyam ayācitaḥ
na ca kāmān na saṃrambhān na dveṣād dharmam utsṛjet |
10 | nāpatrapeta praśneṣu nābhibhavyāṃ giraṃ sṛjet
na tvareta na cāsūyet tathā saṃgṛhyate paraḥ |
11 | priye nātibhṛśaṃ hṛṣyed apriye na ca saṃjvaret
na muhyed arthakṛcchreṣu prajāhitam anusmaran |
12 | yaḥ priyaṃ kurute nityaṃ guṇato vasudhādhipaḥ
tasya karmāṇi sidhyanti na ca saṃtyajyate śriyā |
13 | nivṛttaṃ pratikūlebhyo vartamānam anupriye
bhaktaṃ bhajeta nṛpatis tad vai vṛttaṃ satām iha |
14 | aprakīrṇendriyaṃ prājñam atyantānugataṃ śucim
śaktaṃ caivānuraktaṃ ca yuñjyān mahati karmaṇi |
15 | evam eva guṇair yukto yo na rajyati bhūmipam
bhartur artheṣv asūyantaṃ na taṃ yuñjīta karmaṇi |
16 | mūḍham aindriyakaṃ lubdham anāryacaritaṃ śaṭham
anatītopadhaṃ hiṃsraṃ durbuddhim abahuśrutam |
17 | tyaktopāttaṃ madyarataṃ dyūtastrīmṛgayāparam
kārye mahati yo yuñjyād dhīyate sa nṛpaḥ śriyaḥ |
18 | rakṣitātmā tu yo rājā rakṣyān yaś cānurakṣati
prajāś ca tasya vardhante dhruvaṃ ca mahad aśnute |
19 | ye ke cid bhūmipatayas tān sarvān anvavekṣayet
suhṛdbhir anabhikhyātais tena rājā na riṣyate |
20 | apakṛtya balasthasya dūrastho 'smīti nāśvaset
śyenānucaritair hy ete nipatanti pramādyataḥ |
21 | dṛḍhamūlas tv aduṣṭātmā viditvā balam ātmanaḥ
abalān abhiyuñjīta na tu ye balavattarāḥ |
22 | vikrameṇa mahīṃ labdhvā prajā dharmeṇa pālayan
āhave nidhanaṃ kuryād rājā dharmaparāyaṇaḥ |
23 | maraṇāntam idaṃ sarvaṃ neha kiṃ cid anāmayam
tasmād dharme sthito rājā prajā dharmeṇa pālayet |
24 | rakṣādhikaraṇaṃ yuddhaṃ tathā dharmānuśāsanam
mantracintyaṃ sukhaṃ kāle pañcabhir vardhate mahī |
25 | etāni yasya guptāni sa rājā rājasattama
satataṃ vartamāno 'tra rājā bhuṅkte mahīm imām |
26 | naitāny ekena śakyāni sātatyenānvavekṣitum
eteṣv āptān pratiṣṭhāpya rājā bhuṅkte mahīṃ ciram |
27 | dātāraṃ saṃvibhaktāraṃ mārdavopagataṃ śucim
asaṃtyaktamanuṣyaṃ ca taṃ janāḥ kurvate priyam |
28 | yas tu niḥśreyasaṃ jñātvā jñānaṃ tat pratipadyate
ātmano matam utsṛjya taṃ loko 'nuvidhīyate |
29 | yo 'rthakāmasya vacanaṃ prātikūlyān na mṛṣyate
śṛṇoti pratikūlāni vimanā nacirād iva |
30 | agrāmyacaritāṃ buddhim atyantaṃ yo na budhyate
jitānām ajitānāṃ ca kṣatradharmād apaiti saḥ |
31 | mukhyān amātyān yo hitvā nihīnān kurute priyān
sa vai vyasanam āsādya gādham ārto na vindati |
32 | yaḥ kalyāṇaguṇāñ jñātīn dveṣān naivābhimanyate
adṛḍhātmā dṛḍhakrodho nāsyārtho ramate 'ntike |
33 | atha yo guṇasaṃpannān hṛdayasyāpriyān api
priyeṇa kurute vaśyāṃś ciraṃ yaśasi tiṣṭhati |
34 | nākāle praṇayed arthān nāpriye jātu saṃjvaret
priye nātibhṛśaṃ hṛṣyed yujyetārogyakarmaṇi |
35 | ke mānuraktā rājānaḥ ke bhayāt samupāśritāḥ
madhyasthadoṣāḥ ke caiṣām iti nityaṃ vicintayet |
36 | na jātu balavān bhūtvā durbale viśvaset kva cit
bhāruṇḍasadṛśā hy ete nipatanti pramādyataḥ |
37 | api sarvair guṇair yuktaṃ bhartāraṃ priyavādinam
abhidruhyati pāpātmā tasmād dhi vibhiṣej janāt |
38 | etāṃ rājopaniṣadaṃ yayātiḥ smāha nāhuṣaḥ
manuṣyavijaye yukto hanti śatrūn anuttamān |