Book 12 Chapter 92 | |
1 | utathya uvāca |
1 | kālavarṣī ca parjanyo dharmacārī ca pārthivaḥ
saṃpad yadaiṣā bhavati sā bibharti sukhaṃ prajāḥ |
2 | yo na jānāti nirhantuṃ vastrāṇāṃ rajako malam
raktāni vā śodhayituṃ yathā nāsti tathaiva saḥ |
3 | evam eva dvijendrāṇāṃ kṣatriyāṇāṃ viśām api
śūdrāś caturṇāṃ varṇānāṃ nānākarmasv avasthitāḥ |
4 | karma śūdre kṛṣir vaiśye daṇḍanītiś ca rājani
brahmacaryaṃ tapo mantrāḥ satyaṃ cāpi dvijātiṣu |
5 | teṣāṃ yaḥ kṣatriyo veda vastrāṇām iva śodhanam
śīladoṣān vinirhantuṃ sa pitā sa prajāpatiḥ |
6 | kṛtaṃ tretā dvāparaś ca kaliś ca bharatarṣabha
rājavṛttāni sarvāṇi rājaiva yugam ucyate |
7 | cāturvarṇyaṃ tathā vedāś cāturāśramyam eva ca
sarvaṃ pramuhyate hy etad yadā rājā pramādyati |
8 | rājaiva kartā bhūtānāṃ rājaiva ca vināśakaḥ
dharmātmā yaḥ sa kartā syād adharmātmā vināśakaḥ |
9 | rājño bhāryāś ca putrāś ca bāndhavāḥ suhṛdas tathā
sametya sarve śocanti yadā rājā pramādyati |
10 | hastino 'śvāś ca gāvaś cāpy uṣṭrāśvataragardabhāḥ
adharmavṛtte nṛpatau sarve sīdanti pārthiva |
11 | durbalārthaṃ balaṃ sṛṣṭaṃ dhātrā māndhātar ucyate
abalaṃ tan mahad bhūtaṃ yasmin sarvaṃ pratiṣṭhitam |
12 | yac ca bhūtaṃ sa bhajate bhūtā ye ca tadanvayāḥ
adharmasthe hi nṛpatau sarve sīdanti pārthiva |
13 | durbalasya hi yac cakṣur muner āśīviṣasya ca
aviṣahyatamaṃ manye mā sma durbalam āsadaḥ |
14 | durbalāṃs tāta budhyethā nityam evāvimānitān
mā tvāṃ durbalacakṣūṃṣi pradaheyuḥ sabāndhavam |
15 | na hi durbaladagdhasya kule kiṃ cit prarohati
āmūlaṃ nirdahaty eva mā sma durbalam āsadaḥ |
16 | abalaṃ vai balāc chreyo yac cātibalavad balam
balasyābaladagdhasya na kiṃ cid avaśiṣyate |
17 | vimānito hatotkruṣṭas trātāraṃ cen na vindati
amānuṣakṛtas tatra daṇḍo hanti narādhipam |
18 | mā sma tāta bale stheyā bādhiṣṭhā māpi durbalam
mā tvā durbalacakṣūṃṣi dhakṣyanty agnir ivāśrayam |
19 | yāni mithyābhiśastānāṃ patanty aśrūṇi rodatām
tāni putrān paśūn ghnanti teṣāṃ mithyābhiśāsatām |
20 | yadi nātmani putreṣu na cet pautreṣu naptṛṣu
na hi pāpaṃ kṛtaṃ karma sadyaḥ phalati gaur iva |
21 | yatrābalo vadhyamānas trātāraṃ nādhigacchati
mahān daivakṛtas tatra daṇḍaḥ patati dāruṇaḥ |
22 | yuktā yadā jānapadā bhikṣante brāhmaṇā iva
abhīkṣṇaṃ bhikṣudoṣeṇa rājānaṃ ghnanti tādṛśāḥ |
23 | rājño yadā janapade bahavo rājapūruṣāḥ
anayenopavartante tad rājñaḥ kilbiṣaṃ mahat |
24 | yadā yuktā nayanty arthān kāmād arthavaśena vā
kṛpaṇaṃ yācamānānāṃ tad rājño vaiśasaṃ mahat |
25 | mahāvṛkṣo jāyate vardhate ca; taṃ caiva bhūtāni samāśrayanti
yadā vṛkṣaś chidyate dahyate vā; tadāśrayā aniketā bhavanti |
26 |
yadā rāṣṭre dharmam agryaṃ caranti; saṃskāraṃ vā rājaguṇaṃ bruvāṇāḥ
tair evādharmaś carito dharmamohāt; tūrṇaṃ jahyāt sukṛtaṃ duṣkṛtaṃ ca |
27 | yatra pāpā jñāyamānāś caranti; satāṃ kalir vindati tatra rājñaḥ
yadā rājā śāsti narān naśiṣyān; na tad rājyaṃ vardhate bhūmipāla |
28 | yaś cāmātyaṃ mānayitvā yathārhaṃ; mantre ca yuddhe ca nṛpo niyuñjyāt
pravardhate tasya rāṣṭraṃ nṛpasya; bhuṅkte mahīṃ cāpy akhilāṃ cirāya |
29 | atrāpi sukṛtaṃ karma vācaṃ caiva subhāṣitām
samīkṣya pūjayan rājā dharmaṃ prāpnoty anuttamam |
30 | saṃvibhajya yadā bhuṅkte na cānyān avamanyate
nihanti balinaṃ dṛptaṃ sa rājño dharma ucyate |
31 | trāyate hi yadā sarvaṃ vācā kāyena karmaṇā
putrasyāpi na mṛṣyec ca sa rājño dharma ucyate |
32 | yadā śāraṇikān rājā putravat parirakṣati
bhinatti na ca maryādāṃ sa rājño dharma ucyate |
33 | yadāptadakṣiṇair yajñair yajate śraddhayānvitaḥ
kāmadveṣāv anādṛtya sa rājño dharma ucyate |
34 | kṛpaṇānāthavṛddhānāṃ yadāśru vyapamārṣṭi vai
harṣaṃ saṃjanayan nṝṇāṃ sa rājño dharma ucyate |
35 | vivardhayati mitrāṇi tathārīṃś cāpakarṣati
saṃpūjayati sādhūṃś ca sa rājño dharma ucyate |
36 | satyaṃ pālayati prāptyā nityaṃ bhūmiṃ prayacchati
pūjayaty atithīn bhṛtyān sa rājño dharma ucyate |
37 | nigrahānugrahau cobhau yatra syātāṃ pratiṣṭhitau
asmiṃl loke pare caiva rājā tat prāpnute phalam |
38 | yamo rājā dhārmikāṇāṃ māndhātaḥ parameśvaraḥ
saṃyacchan bhavati prāṇān nasaṃyacchaṃs tu pāpakaḥ |
39 | ṛtvikpurohitācāryān satkṛtyānavamanya ca
yadā samyak pragṛhṇāti sa rājño dharma ucyate |
40 | yamo yacchati bhūtāni sarvāṇy evāviśeṣataḥ
tasya rājñānukartavyaṃ yantavyā vidhivat prajāḥ |
41 | sahasrākṣeṇa rājā hi sarva evopamīyate
sa paśyati hi yaṃ dharmaṃ sa dharmaḥ puruṣarṣabha |
42 | apramādena śikṣethāḥ kṣamāṃ buddhiṃ dhṛtiṃ matim
bhūtānāṃ sattvajijñāsāṃ sādhv asādhu ca sarvadā |
43 | saṃgrahaḥ sarvabhūtānāṃ dānaṃ ca madhurā ca vāk
paurajānapadāś caiva goptavyāḥ svā yathā prajāḥ |
44 | na jātv adakṣo nṛpatiḥ prajāḥ śaknoti rakṣitum
bhāro hi sumahāṃs tāta rājyaṃ nāma suduṣkaram |
45 | tad daṇḍavin nṛpaḥ prājñaḥ śūraḥ śaknoti rakṣitum
na hi śakyam adaṇḍena klībenābuddhināpi vā |
46 | abhirūpaiḥ kule jātair dakṣair bhaktair bahuśrutaiḥ
sarvā buddhīḥ parīkṣethās tāpasāśramiṇām api |
47 | tatas tvaṃ sarvabhūtānāṃ dharmaṃ vetsyasi vai param
svadeśe paradeśe vā na te dharmo vinaśyati |
48 | dharmaś cārthaś ca kāmaś ca dharma evottaro bhavet
asmiṃl loke pare caiva dharmavit sukham edhate |
49 | tyajanti dārān prāṇāṃś ca manuṣyāḥ pratipūjitāḥ
saṃgrahaś caiva bhūtānāṃ dānaṃ ca madhurā ca vāk |
50 | apramādaś ca śaucaṃ ca tāta bhūtikaraṃ mahat
etebhyaś caiva māndhātaḥ satataṃ mā pramādithāḥ |
51 | apramatto bhaved rājā chidradarśī parātmanoḥ
nāsya chidraṃ paraḥ paśyec chidreṣu param anviyāt |
52 | etad vṛttaṃ vāsavasya yamasya varuṇasya ca
rājarṣīṇāṃ ca sarveṣāṃ tat tvam apy anupālaya |
53 | tat kuruṣva mahārāja vṛttaṃ rājarṣisevitam
ātiṣṭha divyaṃ panthānam ahnāya bharatarṣabha |
54 | dharmavṛttaṃ hi rājānaṃ pretya ceha ca bhārata
devarṣipitṛgandharvāḥ kīrtayanty amitaujasaḥ |
55 | bhīṣma uvāca |
55 | sa evam ukto māndhātā tenotathyena bhārata
kṛtavān aviśaṅkas tad ekaḥ prāpa ca medinīm |
56 | bhavān api tathā samyaṅ māndhāteva mahīpatiḥ
dharmaṃ kṛtvā mahīṃ rakṣan svarge sthānam avāpsyasi |