Book 12 Chapter 89 | |
1 | yudhiṣṭhira uvāca |
1 | yadā rājā samartho 'pi kośārthī syān mahāmate
kathaṃ pravarteta tadā tan me brūhi pitāmaha |
2 | bhīṣma uvāca |
2 | yathādeśaṃ yathākālam api caiva yathābalam
anuśiṣyāt prajā rājā dharmārthī taddhite rataḥ |
3 | yathā tāsāṃ ca manyeta śreya ātmana eva ca
tathā dharmyāṇi sarvāṇi rājā rāṣṭre pravartayet |
4 | madhudohaṃ duhed rāṣṭraṃ bhramarān na vipātayet
vatsāpekṣī duhec caiva stanāṃś ca na vikuṭṭayet |
5 | jalaukāvat pibed rāṣṭraṃ mṛdunaiva narādhipa
vyāghrīva ca haret putram adaṣṭvā mā pated iti |
6 | alpenālpena deyena vardhamānaṃ pradāpayet
tato bhūyas tato bhūyaḥ kāmaṃ vṛddhiṃ samācaret |
7 | damayann iva damyānāṃ śaśvad bhāraṃ pravardhayet
mṛdupūrvaṃ prayatnena pāśān abhyavahārayet |
8 | sakṛt pāśāvakīrṇās te na bhaviṣyanti durdamāḥ
ucitenaiva bhoktavyās te bhaviṣyanti yatnataḥ |
9 | tasmāt sarvasamārambho durlabhaḥ puruṣavrajaḥ
yathāmukhyān sāntvayitvā bhoktavya itaro janaḥ |
10 | tatas tān bhedayitvātha parasparavivakṣitān
bhuñjīta sāntvayitvaiva yathāsukham ayatnataḥ |
11 | na cāsthāne na cākāle karān ebhyo 'nupātayet
ānupūrvyeṇa sāntvena yathākālaṃ yathāvidhi |
12 | upāyān prabravīmy etān na me māyā vivakṣitā
anupāyena damayan prakopayati vājinaḥ |
13 | pānāgārāṇi veśāś ca veśaprāpaṇikās tathā
kuśīlavāḥ sakitavā ye cānye ke cid īdṛśāḥ |
14 | niyamyāḥ sarva evaite ye rāṣṭrasyopaghātakāḥ
ete rāṣṭre hi tiṣṭhanto bādhante bhadrikāḥ prajāḥ |
15 | na kena cid yācitavyaḥ kaś cit kiṃ cid anāpadi
iti vyavasthā bhūtānāṃ purastān manunā kṛtā |
16 | sarve tathā na jīveyur na kuryuḥ karma ced iha
sarva eva trayo lokā na bhaveyur asaṃśayam |
17 | prabhur niyamane rājā ya etān na niyacchati
bhuṅkte sa tasya pāpasya caturbhāgam iti śrutiḥ tathā kṛtasya dharmasya caturbhāgam upāśnute |
18 | sthānāny etāni saṃgamya prasaṅge bhūtināśanaḥ
kāmaprasaktaḥ puruṣaḥ kim akāryaṃ vivarjayet |
19 | āpady eva tu yāceran yeṣāṃ nāsti parigrahaḥ
dātavyaṃ dharmatas tebhyas tv anukrośād dayārthinā |
20 | mā te rāṣṭre yācanakā mā te bhūyuś ca dasyavaḥ
iṣṭādātāra evaite naite bhūtasya bhāvakāḥ |
21 | ye bhūtāny anugṛhṇanti vardhayanti ca ye prajāḥ
te te rāṣṭre pravartantāṃ mā bhūtānām abhāvakāḥ |
22 | daṇḍyās te ca mahārāja dhanādānaprayojanāḥ
prayogaṃ kārayeyus tān yathā balikarāṃs tathā |
23 | kṛṣigorakṣyavāṇijyaṃ yac cānyat kiṃ cid īdṛśam
puruṣaiḥ kārayet karma bahubhiḥ saha karmibhiḥ |
24 | naraś cet kṛṣigorakṣyaṃ vāṇijyaṃ cāpy anuṣṭhitaḥ
saṃśayaṃ labhate kiṃ cit tena rājā vigarhyate |
25 | dhaninaḥ pūjayen nityaṃ yānācchādanabhojanaiḥ
vaktavyāś cānugṛhṇīdhvaṃ pūjāḥ saha mayeti ha |
26 | aṅgam etan mahad rājñāṃ dhanino nāma bhārata
kakudaṃ sarvabhūtānāṃ dhanastho nātra saṃśayaḥ |
27 | prājñaḥ śūro dhanasthaś ca svāmī dhārmika eva ca
tapasvī satyavādī ca buddhimāṃś cābhirakṣati |
28 | tasmād eteṣu sarveṣu prītimān bhava pārthiva
satyam ārjavam akrodham ānṛśaṃsyaṃ ca pālaya |
29 | evaṃ daṇḍaṃ ca kośaṃ ca mitraṃ bhūmiṃ ca lapsyase
satyārjavaparo rājan mitrakośasamanvitaḥ |