Book 12 Chapter 88 | |
1 | yudhiṣṭhira uvāca |
1 | rāṣṭraguptiṃ ca me rājan rāṣṭrasyaiva ca saṃgraham
samyag jijñāsamānāya prabrūhi bharatarṣabha |
2 | bhīṣma uvāca |
2 | rāṣṭraguptiṃ ca te samyag rāṣṭrasyaiva ca saṃgraham
hanta sarvaṃ pravakṣyāmi tattvam ekamanāḥ śṛṇu |
3 | grāmasyādhipatiḥ kāryo daśagrāmyas tathāparaḥ
dviguṇāyāḥ śatasyaivaṃ sahasrasya ca kārayet |
4 | grāme yān grāmadoṣāṃś ca grāmikaḥ paripālayet
tān brūyād daśapāyāsau sa tu viṃśatipāya vai |
5 | so 'pi viṃśatyadhipatir vṛttaṃ jānapade jane
grāmāṇāṃ śatapālāya sarvam eva nivedayet |
6 | yāni grāmīṇabhojyāni grāmikas tāny upāśnuyāt
daśapas tena bhartavyas tenāpi dviguṇādhipaḥ |
7 | grāmaṃ grāmaśatādhyakṣo bhoktum arhati satkṛtaḥ
mahāntaṃ bharataśreṣṭha susphītajanasaṃkulam tatra hy anekam āyattaṃ rājño bhavati bhārata |
8 | śākhānagaram arhas tu sahasrapatir uttamam
dhānyahairaṇyabhogena bhoktuṃ rāṣṭriya udyataḥ |
9 | tathā yad grāmakṛtyaṃ syād grāmikṛtyaṃ ca te svayam
dharmajñaḥ sacivaḥ kaś cit tat prapaśyed atandritaḥ |
10 | nagare nagare ca syād ekaḥ sarvārthacintakaḥ
uccaiḥsthāne ghorarūpo nakṣatrāṇām iva grahaḥ bhavet sa tān parikrāmet sarvān eva sadā svayam |
11 | vikrayaṃ krayam adhvānaṃ bhaktaṃ ca saparivyayam
yogakṣemaṃ ca saṃprekṣya vaṇijaḥ kārayet karān |
12 | utpattiṃ dānavṛttiṃ ca śilpaṃ saṃprekṣya cāsakṛt
śilpapratikarān eva śilpinaḥ prati kārayet |
13 | uccāvacakarā nyāyyāḥ pūrvarājñāṃ yudhiṣṭhira
yathā yathā na hīyeraṃs tathā kuryān mahīpatiḥ |
14 | phalaṃ karma ca saṃprekṣya tataḥ sarvaṃ prakalpayet
phalaṃ karma ca nirhetu na kaś cit saṃpravartayet |
15 | yathā rājā ca kartā ca syātāṃ karmaṇi bhāginau
samavekṣya tathā rājñā praṇeyāḥ satataṃ karāḥ |
16 | nocchindyād ātmano mūlaṃ pareṣāṃ vāpi tṛṣṇayā
īhādvārāṇi saṃrudhya rājā saṃprītidarśanaḥ |
17 | pradviṣanti parikhyātaṃ rājānam atikhādinam
pradviṣṭasya kutaḥ śreyaḥ saṃpriyo labhate priyam |
18 | vatsaupamyena dogdhavyaṃ rāṣṭram akṣīṇabuddhinā
bhṛto vatso jātabalaḥ pīḍāṃ sahati bhārata |
19 | na karma kurute vatso bhṛśaṃ dugdho yudhiṣṭhira
rāṣṭram apy atidugdhaṃ hi na karma kurute mahat |
20 | yo rāṣṭram anugṛhṇāti parigṛhya svayaṃ nṛpaḥ
saṃjātam upajīvan sa labhate sumahat phalam |
21 | āpadarthaṃ hi nicayān rājāna iha cinvate
rāṣṭraṃ ca kośabhūtaṃ syāt kośo veśmagatas tathā |
22 | paurajānapadān sarvān saṃśritopāśritāṃs tathā
yathāśakty anukampeta sarvān abhyantarān api |
23 | bāhyaṃ janaṃ bhedayitvā bhoktavyo madhyamaḥ sukham
evaṃ na saṃprakupyante janāḥ sukhitaduḥkhitāḥ |
24 | prāg eva tu karādānam anubhāṣya punaḥ punaḥ
saṃnipatya svaviṣaye bhayaṃ rāṣṭre pradarśayet |
25 | iyam āpat samutpannā paracakrabhayaṃ mahat
api nāntāya kalpeta veṇor iva phalāgamaḥ |
26 | arayo me samutthāya bahubhir dasyubhiḥ saha
idam ātmavadhāyaiva rāṣṭram icchanti bādhitum |
27 | asyām āpadi ghorāyāṃ saṃprāpte dāruṇe bhaye
paritrāṇāya bhavatāṃ prārthayiṣye dhanāni vaḥ |
28 | pratidāsye ca bhavatāṃ sarvaṃ cāhaṃ bhayakṣaye
nārayaḥ pratidāsyanti yad dhareyur balād itaḥ |
29 | kalatram āditaḥ kṛtvā naśyet svaṃ svayam eva hi
api cet putradārārtham arthasaṃcaya iṣyate |
30 | nandāmi vaḥ prabhāvena putrāṇām iva codaye
yathāśakty anugṛhṇāmi rāṣṭrasyāpīḍayā ca vaḥ |
31 | āpatsv eva ca voḍhavyaṃ bhavadbhiḥ sadgavair iva
na vaḥ priyataraṃ kāryaṃ dhanaṃ kasyāṃ cid āpadi |
32 | iti vācā madhurayā ślakṣṇayā sopacārayā
svaraśmīn abhyavasṛjed yugam ādāya kālavit |
33 | pracāraṃ bhṛtyabharaṇaṃ vyayaṃ gogrāmato bhayam
yogakṣemaṃ ca saṃprekṣya gominaḥ kārayet karān |
34 | upekṣitā hi naśyeyur gomino 'raṇyavāsinaḥ
tasmāt teṣu viśeṣeṇa mṛdupūrvaṃ samācaret |
35 | sāntvanaṃ rakṣaṇaṃ dānam avasthā cāpy abhīkṣṇaśaḥ
gomināṃ pārtha kartavyaṃ saṃvibhāgāḥ priyāṇi ca |
36 | ajasram upayoktavyaṃ phalaṃ gomiṣu sarvataḥ
prabhāvayati rāṣṭraṃ ca vyavahāraṃ kṛṣiṃ tathā |
37 | tasmād gomiṣu yatnena prītiṃ kuryād vicakṣaṇaḥ
dayāvān apramattaś ca karān saṃpraṇayan mṛdūn |
38 | sarvatra kṣemacaraṇaṃ sulabhaṃ tāta gomibhiḥ
na hy ataḥ sadṛśaṃ kiṃ cid dhanam asti yudhiṣṭhira |