Book 12 Chapter 84 | |
1 | bhīṣma uvāca |
1 | hrīniṣedhāḥ sadā santaḥ satyārjavasamanvitāḥ
śaktāḥ kathayituṃ samyak te tava syuḥ sabhāsadaḥ |
2 | atyāḍhyāṃś cātiśūrāṃś ca brāhmaṇāṃś ca bahuśrutān
susaṃtuṣṭāṃś ca kaunteya mahotsāhāṃś ca karmasu |
3 | etān sahāyāṃl lipsethāḥ sarvāsv āpatsu bhārata
kulīnaḥ pūjito nityaṃ na hi śaktiṃ nigūhati |
4 | prasannaṃ hy aprasannaṃ vā pīḍitaṃ hṛtam eva vā
āvartayati bhūyiṣṭhaṃ tad eko hy anupālitaḥ |
5 | kulīnā deśajāḥ prājñā rūpavanto bahuśrutāḥ
pragalbhāś cānuraktāś ca te tava syuḥ paricchadāḥ |
6 | dauṣkuleyāś ca lubdhāś ca nṛśaṃsā nirapatrapāḥ
te tvāṃ tāta niṣeveyur yāvad ārdrakapāṇayaḥ |
7 | arthamānārghyasatkārair bhogair uccāvacaiḥ priyān
yān arthabhājo manyethās te te syuḥ sukhabhāginaḥ |
8 | abhinnavṛttā vidvāṃsaḥ sadvṛttāś caritavratāḥ
na tvāṃ nityārthino jahyur akṣudrāḥ satyavādinaḥ |
9 | anāryā ye na jānanti samayaṃ mandacetasaḥ
tebhyaḥ pratijugupsethā jānīyāḥ samayacyutān |
10 | naikam icched gaṇaṃ hitvā syāc ced anyataragrahaḥ
yas tv eko bahubhiḥ śreyān kāmaṃ tena gaṇaṃ tyajet |
11 | śreyaso lakṣaṇaṃ hy etad vikramo yasya dṛśyate
kīrtipradhāno yaś ca syāt samaye yaś ca tiṣṭhati |
12 | samarthān pūjayed yaś ca nāspardhyaiḥ spardhate ca yaḥ
na ca kāmād bhayāt krodhāl lobhād vā dharmam utsṛjet |
13 | amānī satyavāk śakto jitātmā mānyamānitā
sa te mantrasahāyaḥ syāt sarvāvasthaṃ parīkṣitaḥ |
14 | kulīnaḥ satyasaṃpannas titikṣur dakṣa ātmavān
śūraḥ kṛtajñaḥ satyaś ca śreyasaḥ pārtha lakṣaṇam |
15 | tasyaivaṃ vartamānasya puruṣasya vijānataḥ
amitrāḥ saṃprasīdanti tato mitrībhavanty api |
16 | ata ūrdhvam amātyānāṃ parīkṣeta guṇāguṇān
saṃyatātmā kṛtaprajño bhūtikāmaś ca bhūmipaḥ |
17 | saṃbaddhāḥ puruṣair āptair abhijātaiḥ svadeśajaiḥ
ahāryair avyabhīcāraiḥ sarvataḥ suparīkṣitaiḥ |
18 | yodhāḥ srauvās tathā maulās tathaivānye 'py avaskṛtāḥ
kartavyā bhūtikāmena puruṣeṇa bubhūṣatā |
19 | yeṣāṃ vainayikī buddhiḥ prakṛtā caiva śobhanā
tejo dhairyaṃ kṣamā śaucam anurāga sthitir dhṛtiḥ |
20 | parīkṣitaguṇān nityaṃ prauḍhabhāvān dhuraṃdharān
pañcopadhāvyatītāṃś ca kuryād rājārthakāriṇaḥ |
21 | paryāptavacanān vīrān pratipattiviśāradān
kulīnān satyasaṃpannān iṅgitajñān aniṣṭhurān |
22 | deśakālavidhānajñān bhartṛkāryahitaiṣiṇaḥ
nityam artheṣu sarveṣu rājā kurvīta mantriṇaḥ |
23 | hīnatejā hy asaṃhṛṣṭo naiva jātu vyavasyati
avaśyaṃ janayaty eva sarvakarmasu saṃśayān |
24 | evam alpaśruto mantrī kalyāṇābhijano 'py uta
dharmārthakāmayukto 'pi nālaṃ mantraṃ parīkṣitum |
25 | tathaivānabhijāto 'pi kāmam astu bahuśrutaḥ
anāyaka ivācakṣur muhyaty ūhyeṣu karmasu |
26 | yo vā hy asthirasaṃkalpo buddhimān āgatāgamaḥ
upāyajño 'pi nālaṃ sa karma yāpayituṃ ciram |
27 | kevalāt punar ācārāt karmaṇo nopapadyate
parimarśo viśeṣāṇām aśrutasyeha durmateḥ |
28 | mantriṇy ananurakte tu viśvāso na hi vidyate
tasmād ananuraktāya naiva mantraṃ prakāśayet |
29 | vyathayed dhi sa rājānaṃ mantribhiḥ sahito 'nṛjuḥ
mārutopahatacchidraiḥ praviśyāgnir iva drumam |
30 | saṃkrudhyaty ekadā svāmī sthānāc caivāpakarṣati
vācā kṣipati saṃrabdhas tataḥ paścāt prasīdati |
31 | tāni tāny anuraktena śakyāny anutitikṣitum
mantriṇāṃ ca bhavet krodho visphūrjitam ivāśaneḥ |
32 | yas tu saṃharate tāni bhartuḥ priyacikīrṣayā
samānasukhaduḥkhaṃ taṃ pṛcched artheṣu mānavam |
33 | anṛjus tv anurakto 'pi saṃpannaś cetarair guṇaiḥ
rājñaḥ prajñānayukto 'pi na mantraṃ śrotum arhati |
34 | yo 'mitraiḥ saha saṃbaddho na paurān bahu manyate
sa suhṛt tādṛśo rājño na mantraṃ śrotum arhati |
35 | avidvān aśuciḥ stabdhaḥ śatrusevī vikatthanaḥ
sa suhṛt krodhano lubdho na mantraṃ śrotum arhati |
36 | āgantuś cānurakto 'pi kāmam astu bahuśrutaḥ
satkṛtaḥ saṃvibhakto vā na mantraṃ śrotum arhati |
37 | yas tv alpenāpi kāryeṇa sakṛd ākṣārito bhavet
punar anyair guṇair yukto na mantraṃ śrotum arhati |
38 | kṛtaprajñaś ca medhāvī budho jānapadaḥ śuciḥ
sarvakarmasu yaḥ śuddhaḥ sa mantraṃ śrotum arhati |
39 | jñānavijñānasaṃpannaḥ prakṛtijñaḥ parātmanoḥ
suhṛd ātmasamo rājñaḥ sa mantraṃ śrotum arhati |
40 | satyavāk śīlasaṃpanno gambhīraḥ satrapo mṛduḥ
pitṛpaitāmaho yaḥ syāt sa mantraṃ śrotum arhati |
41 | saṃtuṣṭaḥ saṃmataḥ satyaḥ śauṭīro dveṣyapāpakaḥ
mantravit kālavic chūraḥ sa mantraṃ śrotum arhati |
42 | sarvalokaṃ samaṃ śaktaḥ sāntvena kurute vaśe
tasmai mantraḥ prayoktavyo daṇḍam ādhitsatā nṛpa |
43 | paurajānapadā yasmin viśvāsaṃ dharmato gatāḥ
yoddhā nayavipaścic ca sa mantraṃ śrotum arhati |
44 | tasmāt sarvair guṇair etair upapannāḥ supūjitāḥ
mantriṇaḥ prakṛtijñāḥ syus tryavarā mahad īpsavaḥ |
45 | svāsu prakṛtiṣu chidraṃ lakṣayeran parasya ca
mantriṇo mantramūlaṃ hi rājño rāṣṭraṃ vivardhate |
46 | nāsya chidraṃ paraḥ paśyec chidreṣu param anviyāt
gūhet kūrma ivāṅgāni rakṣed vivaram ātmanaḥ |
47 | mantragrāhā hi rājyasya mantriṇo ye manīṣiṇaḥ
mantrasaṃhanano rājā mantrāṅgānītaro janaḥ |
48 | rājyaṃ praṇidhimūlaṃ hi mantrasāraṃ pracakṣate
svāminaṃ tv anuvartanti vṛttyartham iha mantriṇaḥ |
49 | sa vinīya madakrodhau mānam īrṣyāṃ ca nirvṛtaḥ
nityaṃ pañcopadhātītair mantrayet saha mantribhiḥ |
50 | teṣāṃ trayāṇāṃ vividhaṃ vimarśaṃ; budhyeta cittaṃ viniveśya tatra
svaniścayaṃ taṃ paraniścayaṃ ca; nivedayed uttaramantrakāle |
51 | dharmārthakāmajñam upetya pṛcched; yukto guruṃ brāhmaṇam uttamārtham
niṣṭhā kṛtā tena yadā saha syāt; taṃ tatra mārgaṃ praṇayed asaktam |
52 | evaṃ sadā mantrayitavyam āhur; ye mantratattvārthaviniścayajñāḥ
tasmāt tvam evaṃ praṇayeḥ sadaiva; mantraṃ prajāsaṃgrahaṇe samartham |
53 |
na vāmanāḥ kubjakṛśā na khañjā; nāndhā jaḍāḥ strī na napuṃsakaṃ ca
na cātra tiryaṅ na puro na paścān; nordhvaṃ na cādhaḥ pracareta kaś cit |
54 | āruhya vātāyanam eva śūnyaṃ; sthalaṃ prakāśaṃ kuśakāśahīnam
vāgaṅgadoṣān parihṛtya mantraṃ; saṃmantrayet kāryam ahīnakālam |