Book 12 Chapter 83 | |
1 | bhīṣma uvāca |
1 | eṣā prathamato vṛttir dvitīyāṃ śṛṇu bhārata
yaḥ kaś cij janayed arthaṃ rājñā rakṣyaḥ sa mānavaḥ |
2 | hriyamāṇam amātyena bhṛto vā yadi vābhṛtaḥ
yo rājakośaṃ naśyantam ācakṣīta yudhiṣṭhira |
3 | śrotavyaṃ tasya ca raho rakṣyaś cāmātyato bhavet
amātyā hy upahantāraṃ bhūyiṣṭhaṃ ghnanti bhārata |
4 | rājakośasya goptāraṃ rājakośavilopakāḥ
sametya sarve bādhante sa vinaśyaty arakṣitaḥ |
5 | atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam
muniḥ kālakavṛkṣīyaḥ kausalyaṃ yad uvāca ha |
6 | kosalānām ādhipatyaṃ saṃprāpte kṣemadarśini
muniḥ kālakavṛkṣīya ājagāmeti naḥ śrutam |
7 | sa kākaṃ pañjare baddhvā viṣayaṃ kṣemadarśinaḥ
pūrvaṃ paryacarad yuktaḥ pravṛttyarthī punaḥ punaḥ |
8 | adhīye vāyasīṃ vidyāṃ śaṃsanti mama vāyasāḥ
anāgatam atītaṃ ca yac ca saṃprati vartate |
9 | iti rāṣṭre paripatan bahuśaḥ puruṣaiḥ saha
sarveṣāṃ rājayuktānāṃ duṣkṛtaṃ paripṛṣṭavān |
10 | sa buddhvā tasya rāṣṭrasya vyavasāyaṃ hi sarvaśaḥ
rājayuktāpacārāṃś ca sarvān buddhvā tatas tataḥ |
11 | tam eva kākam ādāya rājānaṃ draṣṭum āgamat
sarvajño 'smīti vacanaṃ bruvāṇaḥ saṃśitavrataḥ |
12 | sa sma kausalyam āgamya rājāmātyam alaṃkṛtam
prāha kākasya vacanād amutredaṃ tvayā kṛtam |
13 | asau cāsau ca jānīte rājakośas tvayā hṛtaḥ
evam ākhyāti kāko 'yaṃ tac chīghram anugamyatām |
14 | tathānyān api sa prāha rājakośaharān sadā
na cāsya vacanaṃ kiṃ cid akṛtaṃ śrūyate kva cit |
15 | tena viprakṛtāḥ sarve rājayuktāḥ kurūdvaha
tam atikramya suptasya niśi kākam apothayan |
16 | vāyasaṃ tu vinirbhinnaṃ dṛṣṭvā bāṇena pañjare
pūrvāhṇe brāhmaṇo vākyaṃ kṣemadarśinam abravīt |
17 | rājaṃs tvām abhayaṃ yāce prabhuṃ prāṇadhaneśvaram
anujñātas tvayā brūyāṃ vacanaṃ tvatpuro hitam |
18 | mitrārtham abhisaṃtapto bhaktyā sarvātmanā gataḥ
ayaṃ tavārthaṃ harate yo brūyād akṣamānvitaḥ |
19 | saṃbubodhayiṣur mitraṃ sadaśvam iva sārathiḥ
atimanyuprasakto hi prasajya hitakāraṇam |
20 | tathāvidhasya suhṛdaḥ kṣantavyaṃ saṃvijānatā
aiśvaryam icchatā nityaṃ puruṣeṇa bubhūṣatā |
21 | taṃ rājā pratyuvācedaṃ yan mā kiṃ cid bhavān vadet
kasmād ahaṃ na kṣameyam ākāṅkṣann ātmano hitam |
22 | brāhmaṇa pratijānīhi prabrūhi yadi cecchasi
kariṣyāmi hi te vākyaṃ yad yan māṃ vipra vakṣyasi |
23 | munir uvāca |
23 | jñātvā nayān apāyāṃś ca bhṛtyatas te bhayāni ca
bhaktyā vṛttiṃ samākhyātuṃ bhavato 'ntikam āgamam |
24 | prāg evoktaś ca doṣo 'yam ācāryair nṛpasevinām
agatīkagatir hy eṣā yā rājñā saha jīvikā |
25 | āśīviṣaiś ca tasyāhuḥ saṃgataṃ yasya rājabhiḥ
bahumitrāś ca rājāno bahvamitrās tathaiva ca |
26 | tebhyaḥ sarvebhya evāhur bhayaṃ rājopasevinām
athaiṣām ekato rājan muhūrtād eva bhīr bhavet |
27 | naikāntenāpramādo hi kartuṃ śakyo mahīpatau
na tu pramādaḥ kartavyaḥ kathaṃ cid bhūtim icchatā |
28 | pramādād dhi skhaled rājā skhalite nāsti jīvitam
agniṃ dīptam ivāsīded rājānam upaśikṣitaḥ |
29 | āśīviṣam iva kruddhaṃ prabhuṃ prāṇadhaneśvaram
yatnenopacaren nityaṃ nāham asmīti mānavaḥ |
30 | durvyāhṛtāc chaṅkamāno duṣkṛtād duradhiṣṭhitāt
durāsitād durvrajitād iṅgitād aṅgaceṣṭitāt |
31 | devateva hi sarvārthān kuryād rājā prasāditaḥ
vaiśvānara iva kruddhaḥ samūlam api nirdahet iti rājan mayaḥ prāha vartate ca tathaiva tat |
32 | atha bhūyāṃsam evārthaṃ kariṣyāmi punaḥ punaḥ
dadāty asmadvidho 'mātyo buddhisāhāyyam āpadi |
33 | vāyasaś caiva me rājann antakāyābhisaṃhitaḥ
na ca me 'tra bhavān garhyo na ca yeṣāṃ bhavān priyaḥ hitāhitāṃs tu budhyethā mā parokṣamatir bhava |
34 | ye tv ādānaparā eva vasanti bhavato gṛhe
abhūtikāmā bhūtānāṃ tādṛśair me 'bhisaṃhitam |
35 | ye vā bhavadvināśena rājyam icchanty anantaram
antarair abhisaṃdhāya rājan sidhyanti nānyathā |
36 | teṣām ahaṃ bhayād rājan gamiṣyāmy anyam āśramam
tair hi me saṃdhito bāṇaḥ kāke nipatitaḥ prabho |
37 | chadmanā mama kākaś ca gamito yamasādanam
dṛṣṭaṃ hy etan mayā rājaṃs tapodīrgheṇa cakṣuṣā |
38 | bahunakrajhaṣagrāhāṃ timiṃgilagaṇāyutām
kākena baḍiśenemām atārṣaṃ tvām ahaṃ nadīm |
39 | sthāṇvaśmakaṇṭakavatīṃ vyāghrasiṃhagajākulām
durāsadāṃ duṣpraveśāṃ guhāṃ haimavatīm iva |
40 | agninā tāmasaṃ durgaṃ naubhir āpyaṃ ca gamyate
rājadurgāvataraṇe nopāyaṃ paṇḍitā viduḥ |
41 | gahanaṃ bhavato rājyam andhakāratamovṛtam
neha viśvasituṃ śakyaṃ bhavatāpi kuto mayā |
42 | ato nāyaṃ śubho vāsas tulye sadasatī iha
vadho hy evātra sukṛte duṣkṛte na ca saṃśayaḥ |
43 | nyāyato duṣkṛte ghātaḥ sukṛte syāt kathaṃ vadhaḥ
neha yuktaṃ ciraṃ sthātuṃ javenāto vrajed budhaḥ |
44 | sītā nāma nadī rājan plavo yasyāṃ nimajjati
tathopamām imāṃ manye vāgurāṃ sarvaghātinīm |
45 | madhuprapāto hi bhavān bhojanaṃ viṣasaṃyutam
asatām iva te bhāvo vartate na satām iva āśīviṣaiḥ parivṛtaḥ kūpas tvam iva pārthiva |
46 | durgatīrthā bṛhatkūlā karīrīvetrasaṃyutā
nadī madhurapānīyā yathā rājaṃs tathā bhavān śvagṛdhragomāyuyuto rājahaṃsasamo hy asi |
47 | yathāśritya mahāvṛkṣaṃ kakṣaḥ saṃvardhate mahān
tatas taṃ saṃvṛṇoty eva tam atītya ca vardhate |
48 | tenaivopendhano nūnaṃ dāvo dahati dāruṇaḥ
tathopamā hy amātyās te rājaṃs tān pariśodhaya |
49 | bhavataiva kṛtā rājan bhavatā paripālitāḥ
bhavantaṃ paryavajñāya jighāṃsanti bhavatpriyam |
50 | uṣitaṃ śaṅkamānena pramādaṃ parirakṣatā
antaḥsarpa ivāgāre vīrapatnyā ivālaye śīlaṃ jijñāsamānena rājñaś ca sahajīvinā |
51 | kaccij jitendriyo rājā kaccid abhyantarā jitāḥ
kaccid eṣāṃ priyo rājā kaccid rājñaḥ priyāḥ prajāḥ |
52 | jijñāsur iha saṃprāptas tavāhaṃ rājasattama
tasya me rocase rājan kṣudhitasyeva bhojanam |
53 | amātyā me na rocante vitṛṣṇasya yathodakam
bhavato 'rthakṛd ity eva mayi doṣo hi taiḥ kṛtaḥ vidyate kāraṇaṃ nānyad iti me nātra saṃśayaḥ |
54 | na hi teṣām ahaṃ drugdhas tat teṣāṃ doṣavad gatam
arer hi durhatād bheyaṃ bhagnapṛṣṭhād ivoragāt |
55 | rājovāca |
55 | bhūyasā paribarheṇa satkāreṇa ca bhūyasā
pūjito brāhmaṇaśreṣṭha bhūyo vasa gṛhe mama |
56 | ye tvāṃ brāhmaṇa necchanti na te vatsyanti me gṛhe
bhavataiva hi taj jñeyaṃ yad idānīm anantaram |
57 | yathā syād duṣkṛto daṇḍo yathā ca sukṛtaṃ kṛtam
tathā samīkṣya bhagavañ śreyase viniyuṅkṣva mām |
58 | munir uvāca |
58 | adarśayann imaṃ doṣam ekaikaṃ durbalaṃ kuru
tataḥ kāraṇam ājñāya puruṣaṃ puruṣaṃ jahi |
59 | ekadoṣā hi bahavo mṛdnīyur api kaṇṭakān
mantrabhedabhayād rājaṃs tasmād etad bravīmi te |
60 | vayaṃ tu brāhmaṇā nāma mṛdudaṇḍāḥ kṛpālavaḥ
svasti cecchāmi bhavataḥ pareṣāṃ ca yathātmanaḥ |
61 | rājann ātmānam ācakṣe saṃbandhī bhavato hy aham
muniḥ kālakavṛkṣīya ity evam abhisaṃjñitaḥ |
62 | pituḥ sakhā ca bhavataḥ saṃmataḥ satyasaṃgaraḥ
vyāpanne bhavato rājye rājan pitari saṃsthite |
63 | sarvakāmān parityajya tapas taptaṃ tadā mayā
snehāt tvāṃ prabravīmy etan mā bhūyo vibhramed iti |
64 | ubhe dṛṣṭvā duḥkhasukhe rājyaṃ prāpya yadṛcchayā
rājyenāmātyasaṃsthena kathaṃ rājan pramādyasi |
65 | bhīṣma uvāca |
65 | tato rājakule nāndī saṃjajñe bhūyasī punaḥ
purohitakule caiva saṃprāpte brāhmaṇarṣabhe |
66 | ekacchatrāṃ mahīṃ kṛtvā kausalyāya yaśasvine
muniḥ kālakavṛkṣīya īje kratubhir uttamaiḥ |
67 | hitaṃ tad vacanaṃ śrutvā kausalyo 'nvaśiṣan mahīm
tathā ca kṛtavān rājā yathoktaṃ tena bhārata |