Book 12 Chapter 79 | |
1 | yudhiṣṭhira uvāca |
1 | vyākhyātā kṣatradharmeṇa vṛttir āpatsu bhārata
kathaṃ cid vaiśyadharmeṇa jīved vā brāhmaṇo na vā |
2 | bhīṣma uvāca |
2 | aśaktaḥ kṣatradharmeṇa vaiśyadharmeṇa vartayet
kṛṣigorakṣam āsthāya vyasane vṛttisaṃkṣaye |
3 | yudhiṣṭhira uvāca |
3 | kāni paṇyāni vikrīṇan svargalokān na hīyate
brāhmaṇo vaiśyadharmeṇa vartayan bharatarṣabha |
4 | bhīṣma uvāca |
4 | surā lavaṇam ity eva tilān kesariṇaḥ paśūn
ṛṣabhān madhu māṃsaṃ ca kṛtānnaṃ ca yudhiṣṭhira |
5 | sarvāsv avasthāsv etāni brāhmaṇaḥ parivarjayet
eteṣāṃ vikrayāt tāta brāhmaṇo narakaṃ vrajet |
6 | ajo 'gnir varuṇo meṣaḥ sūryo 'śvaḥ pṛthivī virāṭ
dhenur yajñaś ca somaś ca na vikreyāḥ kathaṃ cana |
7 | pakvenāmasya nimayaṃ na praśaṃsanti sādhavaḥ
nimayet pakvam āmena bhojanārthāya bhārata |
8 | vayaṃ siddham aśiṣyāmo bhavān sādhayatām idam
evaṃ samīkṣya nimayan nādharmo 'sti kadā cana |
9 | atra te vartayiṣyāmi yathā dharmaḥ purātanaḥ
vyavahārapravṛttānāṃ tan nibodha yudhiṣṭhira |
10 | bhavate 'haṃ dadānīdaṃ bhavān etat prayacchatu
rucite vartate dharmo na balāt saṃpravartate |
11 | ity evaṃ saṃpravartanta vyavahārāḥ purātanāḥ
ṛṣīṇām itareṣāṃ ca sādhu cedam asaṃśayam |
12 | yudhiṣṭhira uvāca |
12 | atha tāta yadā sarvāḥ śastram ādadate prajāḥ
vyutkrāmanti svadharmebhyaḥ kṣatrasya kṣīyate balam |
13 | rājā trātā na loke syāt kiṃ tadā syāt parāyaṇam
etan me saṃśayaṃ brūhi vistareṇa pitāmaha |
14 | bhīṣma uvāca |
14 | dānena tapasā yajñair adroheṇa damena ca
brāhmaṇapramukhā varṇāḥ kṣemam iccheyur ātmanaḥ |
15 | teṣāṃ ye vedabalinas ta utthāya samantataḥ
rājño balaṃ vardhayeyur mahendrasyeva devatāḥ |
16 | rājño hi kṣīyamāṇasya brahmaivāhuḥ parāyaṇam
tasmād brahmabalenaiva samuttheyaṃ vijānatā |
17 | yadā tu vijayī rājā kṣemaṃ rāṣṭre 'bhisaṃdadhet
tadā varṇā yathādharmam āviśeyuḥ svakarmasu |
18 | unmaryāde pravṛtte tu dasyubhiḥ saṃkare kṛte
sarve varṇā na duṣyeyuḥ śastravanto yudhiṣṭhira |
19 | yudhiṣṭhira uvāca |
19 | atha cet sarvataḥ kṣatraṃ praduṣyed brāhmaṇān prati
kas tasya brāhmaṇas trātā ko dharmaḥ kiṃ parāyaṇam |
20 | bhīṣma uvāca |
20 | tapasā brahmacaryeṇa śastreṇa ca balena ca
amāyayā māyayā ca niyantavyaṃ tadā bhavet |
21 | kṣatrasyābhipravṛddhasya brāhmaṇeṣu viśeṣataḥ
brahmaiva saṃniyantṛ syāt kṣatraṃ hi brahmasaṃbhavam |
22 | adbhyo 'gnir brahmataḥ kṣatram aśmano loham utthitam
teṣāṃ sarvatragaṃ tejaḥ svāsu yoniṣu śāmyati |
23 | yadā chinatty ayo 'śmānam agniś cāpo 'bhipadyate
kṣatraṃ ca brāhmaṇaṃ dveṣṭi tadā śāmyanti te trayaḥ |
24 | tasmād brahmaṇi śāmyanti kṣatriyāṇāṃ yudhiṣṭhira
samudīrṇāny ajeyāni tejāṃsi ca balāni ca |
25 | brahmavīrye mṛdūbhūte kṣatravīrye ca durbale
duṣṭeṣu sarvavarṇeṣu brāhmaṇān prati sarvaśaḥ |
26 | ye tatra yuddhaṃ kurvanti tyaktvā jīvitam ātmanaḥ
brāhmaṇān parirakṣanto dharmam ātmānam eva ca |
27 | manasvino manyumantaḥ puṇyalokā bhavanti te
brāhmaṇārthaṃ hi sarveṣāṃ śastragrahaṇam iṣyate |
28 | ati sviṣṭasvadhītānāṃ lokān ati tapasvinām
anāśakāgnyor viśatāṃ śūrā yānti parāṃ gatim evam evātmanas tyāgān nānyaṃ dharmaṃ vidur janāḥ |
29 | tebhyo namaś ca bhadraṃ ca ye śarīrāṇi juhvati
brahmadviṣo niyacchantas teṣāṃ no 'stu salokatā brahmalokajitaḥ svargyān vīrāṃs tān manur abravīt |
30 | yathāśvamedhāvabhṛthe snātāḥ pūtā bhavanty uta
duṣkṛtaḥ sukṛtaś caiva tathā śastrahatā raṇe |
31 | bhavaty adharmo dharmo hi dharmādharmāv ubhāv api
kāraṇād deśakālasya deśakālaḥ sa tādṛśaḥ |
32 | maitrāḥ krūrāṇi kurvanto jayanti svargam uttamam
dharmyāḥ pāpāni kurvanto gacchanti paramāṃ gatim |
33 | brāhmaṇas triṣu kāleṣu śastraṃ gṛhṇan na duṣyati
ātmatrāṇe varṇadoṣe durgasya niyameṣu ca |
34 | yudhiṣṭhira uvāca |
34 | abhyutthite dasyubale kṣatrārthe varṇasaṃkare
saṃpramūḍheṣu varṇeṣu yady anyo 'bhibhaved balī |
35 | brāhmaṇo yadi vā vaiśyaḥ śūdro vā rājasattama
dasyubhyo 'tha prajā rakṣed daṇḍaṃ dharmeṇa dhārayan |
36 | kāryaṃ kuryān na vā kuryāt saṃvāryo vā bhaven na vā
na sma śastraṃ grahītavyam anyatra kṣatrabandhutaḥ |
37 | bhīṣma uvāca |
37 | apāre yo bhavet pāram aplave yaḥ plavo bhavet
śūdro vā yadi vāpy anyaḥ sarvathā mānam arhati |
38 | yam āśritya narā rājan vartayeyur yathāsukham
anāthāḥ pālyamānā vai dasyubhiḥ paripīḍitāḥ |
39 | tam eva pūjayeraṃs te prītyā svam iva bāndhavam
mahad dhy abhīkṣṇaṃ kauravya kartā sanmānam arhati |
40 | kim ukṣṇāvahatā kṛtyaṃ kiṃ dhenvā cāpy adugdhayā
vandhyayā bhāryayā ko 'rthaḥ ko 'rtho rājñāpy arakṣatā |
41 | yathā dārumayo hastī yathā carmamayo mṛgaḥ
yathā hy anetraḥ śakaṭaḥ pathi kṣetraṃ yathoṣaram |
42 | evaṃ brahmānadhīyānaṃ rājā yaś ca na rakṣitā
na varṣati ca yo meghaḥ sarva ete nirarthakāḥ |
43 | nityaṃ yas tu sato rakṣed asataś ca nibarhayet
sa eva rājā kartavyas tena sarvam idaṃ dhṛtam |