Book 12 Chapter 72 | |
1 | yudhiṣṭhira uvāca |
1 | kathaṃ rājā prajā rakṣan nādhibandhena yujyate
dharme ca nāparādhnoti tan me brūhi pitāmaha |
2 | bhīṣma uvāca |
2 | samāsenaiva te tāta dharmān vakṣyāmi niścitān
vistareṇa hi dharmāṇāṃ na jātv antam avāpnuyāt |
3 | dharmaniṣṭhāñ śrutavato vedavratasamāhitān
arcitān vāsayethās tvaṃ gṛhe guṇavato dvijān |
4 | pratyutthāyopasaṃgṛhya caraṇāv abhivādya ca
atha sarvāṇi kurvīthāḥ kāryāṇi sapurohitaḥ |
5 | dharmakāryāṇi nirvartya maṅgalāni prayujya ca
brāhmaṇān vācayethās tvam arthasiddhijayāśiṣaḥ |
6 | ārjavena ca saṃpanno dhṛtyā buddhyā ca bhārata
arthārthaṃ parigṛhṇīyāt kāmakrodhau ca varjayet |
7 | kāmakrodhau puraskṛtya yo 'rthaṃ rājānutiṣṭhati
na sa dharmaṃ na cāpy arthaṃ parigṛhṇāti bāliśaḥ |
8 | mā sma lubdhāṃś ca mūrkhāṃś ca kāme cārtheṣu yūyujaḥ
alubdhān buddhisaṃpannān sarvakarmasu yojayet |
9 | mūrkho hy adhikṛto 'rtheṣu kāryāṇām aviśāradaḥ
prajāḥ kliśnāty ayogena kāmadveṣasamanvitaḥ |
10 | baliṣaṣṭhena śulkena daṇḍenāthāparādhinām
śāstranītena lipsethā vetanena dhanāgamam |
11 | dāpayitvā karaṃ dharmyaṃ rāṣṭraṃ nityaṃ yathāvidhi
aśeṣān kalpayed rājā yogakṣemān atandritaḥ |
12 | gopāyitāraṃ dātāraṃ dharmanityam atandritam
akāmadveṣasaṃyuktam anurajyanti mānavāḥ |
13 | mā smādharmeṇa lābhena lipsethās tvaṃ dhanāgamam
dharmārthāv adhruvau tasya yo 'paśāstraparo bhavet |
14 | apaśāstraparo rājā saṃcayān nādhigacchati
asthāne cāsya tad vittaṃ sarvam eva vinaśyati |
15 | arthamūlo 'pahiṃsāṃ ca kurute svayam ātmanaḥ
karair aśāstradṛṣṭair hi mohāt saṃpīḍayan prajāḥ |
16 | ūdhaś chindyād dhi yo dhenvāḥ kṣīrārthī na labhet payaḥ
evaṃ rāṣṭram ayogena pīḍitaṃ na vivardhate |
17 | yo hi dogdhrīm upāste tu sa nityaṃ labhate payaḥ
evaṃ rāṣṭram upāyena bhuñjāno labhate phalam |
18 | atha rāṣṭram upāyena bhujyamānaṃ surakṣitam
janayaty atulāṃ nityaṃ kośavṛddhiṃ yudhiṣṭhira |
19 | dogdhi dhānyaṃ hiraṇyaṃ ca prajā rājñi surakṣitā
nityaṃ svebhyaḥ parebhyaś ca tṛptā mātā yathā payaḥ |
20 | mālākāropamo rājan bhava māṅgārikopamaḥ
tathā yuktaś ciraṃ rāṣṭraṃ bhoktuṃ śakyasi pālayan |
21 | paracakrābhiyānena yadi te syād dhanakṣayaḥ
atha sāmnaiva lipsethā dhanam abrāhmaṇeṣu yat |
22 | mā sma te brāhmaṇaṃ dṛṣṭvā dhanasthaṃ pracalen manaḥ
antyāyām apy avasthāyāṃ kim u sphītasya bhārata |
23 | dhanāni tebhyo dadyās tvaṃ yathāśakti yathārhataḥ
sāntvayan parirakṣaṃś ca svargam āpsyasi durjayam |
24 | evaṃ dharmeṇa vṛttena prajās tvaṃ paripālayan
svantaṃ puṇyaṃ yaśovantaṃ prāpsyase kurunandana |
25 | dharmeṇa vyavahāreṇa prajāḥ pālaya pāṇḍava
yudhiṣṭhira tathā yukto nādhibandhena yokṣyase |
26 | eṣa eva paro dharmo yad rājā rakṣate prajāḥ
bhūtānāṃ hi yathā dharme rakṣaṇaṃ ca parā dayā |
27 | tasmād evaṃ paraṃ dharmaṃ manyante dharmakovidāḥ
yad rājā rakṣaṇe yukto bhūteṣu kurute dayām |
28 | yad ahnā kurute pāpam arakṣan bhayataḥ prajāḥ
rājā varṣasahasreṇa tasyāntam adhigacchati |
29 | yad ahnā kurute puṇyaṃ prajā dharmeṇa pālayan
daśa varṣasahasrāṇi tasya bhuṅkte phalaṃ divi |
30 | sviṣṭiḥ svadhītiḥ sutapā lokāñ jayati yāvataḥ
kṣaṇena tān avāpnoti prajā dharmeṇa pālayan |
31 | evaṃ dharmaṃ prayatnena kaunteya paripālayan
iha puṇyaphalaṃ labdhvā nādhibandhena yokṣyase |
32 | svargaloke ca mahatīṃ śriyaṃ prāpsyasi pāṇḍava
asaṃbhavaś ca dharmāṇām īdṛśānām arājasu tasmād rājaiva nānyo 'sti yo mahat phalam āpnuyāt |
33 | sa rājyam ṛddhimat prāpya dharmeṇa paripālayan
indraṃ tarpaya somena kāmaiś ca suhṛdo janān |