Book 12 Chapter 69 | |
1 | yudhiṣṭhira uvāca |
1 | pārthivena viśeṣeṇa kiṃ kāryam avaśiṣyate
kathaṃ rakṣyo janapadaḥ kathaṃ rakṣyāś ca śatravaḥ |
2 | kathaṃ cāraṃ prayuñjīta varṇān viśvāsayet katham
kathaṃ bhṛtyān kathaṃ dārān kathaṃ putrāṃś ca bhārata |
3 | bhīṣma uvāca |
3 | rājavṛttaṃ mahārāja śṛṇuṣvāvahito 'khilam
yat kāryaṃ pārthivenādau pārthivaprakṛtena vā |
4 | ātmā jeyaḥ sadā rājñā tato jeyāś ca śatravaḥ
ajitātmā narapatir vijayeta kathaṃ ripūn |
5 | etāvān ātmavijayaḥ pañcavargavinigrahaḥ
jitendriyo narapatir bādhituṃ śaknuyād arīn |
6 | nyaseta gulmān durgeṣu saṃdhau ca kurunandana
nagaropavane caiva purodyāneṣu caiva ha |
7 | saṃsthāneṣu ca sarveṣu pureṣu nagarasya ca
madhye ca naraśārdūla tathā rājaniveśane |
8 | praṇidhīṃś ca tataḥ kuryāj jaḍāndhabadhirākṛtīn
puṃsaḥ parīkṣitān prājñān kṣutpipāsātapakṣamān |
9 | amātyeṣu ca sarveṣu mitreṣu trividheṣu ca
putreṣu ca mahārāja praṇidadhyāt samāhitaḥ |
10 | pure janapade caiva tathā sāmantarājasu
yathā na vidyur anyonyaṃ praṇidheyās tathā hi te |
11 | cārāṃś ca vidyāt prahitān pareṇa bharatarṣabha
āpaṇeṣu vihāreṣu samavāyeṣu bhikṣuṣu |
12 | ārāmeṣu tathodyāne paṇḍitānāṃ samāgame
veśeṣu catvare caiva sabhāsv āvasatheṣu ca |
13 | evaṃ vihanyāc cāreṇa paracāraṃ vicakṣaṇaḥ
cāreṇa vihataṃ sarvaṃ hataṃ bhavati pāṇḍava |
14 | yadā tu hīnaṃ nṛpatir vidyād ātmānam ātmanā
amātyaiḥ saha saṃmantrya kuryāt saṃdhiṃ balīyasā |
15 | ajñāyamāno hīnatve kuryāt saṃdhiṃ pareṇa vai
lipsur vā kaṃ cid evārthaṃ tvaramāṇo vicakṣaṇaḥ |
16 | guṇavanto mahotsāhā dharmajñāḥ sādhavaś ca ye
saṃdadhīta nṛpas taiś ca rāṣṭraṃ dharmeṇa pālayan |
17 | ucchidyamānam ātmānaṃ jñātvā rājā mahāmatiḥ
pūrvāpakāriṇo hanyāl lokadviṣṭāṃś ca sarvaśaḥ |
18 | yo nopakartuṃ śaknoti nāpakartuṃ mahīpatiḥ
aśakyarūpaś coddhartum upekṣyas tādṛśo bhavet |
19 | yātrāṃ yāyād avijñātam anākrandam anantaram
vyāsaktaṃ ca pramattaṃ ca durbalaṃ ca vicakṣaṇaḥ |
20 | yātrām ājñāpayed vīraḥ kalyapuṣṭabalaḥ sukhī
pūrvaṃ kṛtvā vidhānaṃ ca yātrāyāṃ nagare tathā |
21 | na ca vaśyo bhaved asya nṛpo yady api vīryavān
hīnaś ca balavīryābhyāṃ karśayaṃs taṃ parāvaset |
22 | rāṣṭraṃ ca pīḍayet tasya śastrāgniviṣamūrchanaiḥ
amātyavallabhānāṃ ca vivādāṃs tasya kārayet varjanīyaṃ sadā yuddhaṃ rājyakāmena dhīmatā |
23 | upāyais tribhir ādānam arthasyāha bṛhaspatiḥ
sāntvenānupradānena bhedena ca narādhipa yam arthaṃ śaknuyāt prāptuṃ tena tuṣyed dhi paṇḍitaḥ |
24 | ādadīta baliṃ caiva prajābhyaḥ kurunandana
ṣaḍbhāgam amitaprajñas tāsām evābhiguptaye |
25 | daśadharmagatebhyo yad vasu bahv alpam eva ca
tan nādadīta sahasā paurāṇāṃ rakṣaṇāya vai |
26 | yathā putrās tathā paurā draṣṭavyās te na saṃśayaḥ
bhaktiś caiṣāṃ prakartavyā vyavahāre pradarśite |
27 | sutaṃ ca sthāpayed rājā prājñaṃ sarvārthadarśinam
vyavahāreṣu satataṃ tatra rājyaṃ vyavasthitam |
28 | ākare lavaṇe śulke tare nāgavane tathā
nyased amātyān nṛpatiḥ svāptān vā puruṣān hitān |
29 | samyag daṇḍadharo nityaṃ rājā dharmam avāpnuyāt
nṛpasya satataṃ daṇḍaḥ samyag dharme praśasyate |
30 | vedavedāṅgavit prājñaḥ sutapasvī nṛpo bhavet
dānaśīlaś ca satataṃ yajñaśīlaś ca bhārata |
31 | ete guṇāḥ samastāḥ syur nṛpasya satataṃ sthirāḥ
kriyālope tu nṛpateḥ kutaḥ svargaḥ kuto yaśaḥ |
32 | yadā tu pīḍito rājā bhaved rājñā balīyasā
tridhā tv ākrandya mitrāṇi vidhānam upakalpayet |
33 | ghoṣān nyaseta mārgeṣu grāmān utthāpayed api
praveśayec ca tān sarvāñ śākhānagarakeṣv api |
34 | ye guptāś caiva durgāś ca deśās teṣu praveśayet
dhanino balamukhyāṃś ca sāntvayitvā punaḥ punaḥ |
35 | sasyābhihāraṃ kuryāc ca svayam eva narādhipaḥ
asaṃbhave praveśasya dāhayed agninā bhṛśam |
36 | kṣetrastheṣu ca sasyeṣu śatror upajapen narān
vināśayed vā sarvasvaṃ balenātha svakena vai |
37 | nadīṣu mārgeṣu sadā saṃkramān avasādayet
jalaṃ nisrāvayet sarvam anisrāvyaṃ ca dūṣayet |
38 | tadātvenāyatībhiś ca vivadan bhūmyanantaram
pratīghātaḥ parasyājau mitrakāle 'py upasthite |
39 | durgāṇāṃ cābhito rājā mūlacchedaṃ prakārayet
sarveṣāṃ kṣudravṛkṣāṇāṃ caityavṛkṣān vivarjayet |
40 | pravṛddhānāṃ ca vṛkṣāṇāṃ śākhāḥ pracchedayet tathā
caityānāṃ sarvathā varjyam api patrasya pātanam |
41 | prakaṇṭhīḥ kārayet samyag ākāśajananīs tathā
āpūrayec ca parikhāḥ sthāṇunakrajhaṣākulāḥ |
42 | kaḍaṅgadvārakāṇi syur ucchvāsārthe purasya ha
teṣāṃ ca dvāravad guptiḥ kāryā sarvātmanā bhavet |
43 | dvāreṣu ca gurūṇy eva yantrāṇi sthāpayet sadā
āropayec chataghnīś ca svādhīnāni ca kārayet |
44 | kāṣṭhāni cābhihāryāṇi tathā kūpāṃś ca khānayet
saṃśodhayet tathā kūpān kṛtān pūrvaṃ payorthibhiḥ |
45 | tṛṇacchannāni veśmāni paṅkenāpi pralepayet
nirharec ca tṛṇaṃ māse caitre vahnibhayāt puraḥ |
46 | naktam eva ca bhaktāni pācayeta narādhipaḥ
na divāgnir jvaled gehe varjayitvāgnihotrikam |
47 | karmārāriṣṭaśālāsu jvaled agniḥ samāhitaḥ
gṛhāṇi ca praviśyātha vidheyaḥ syād dhutāśanaḥ |
48 | mahādaṇḍaś ca tasya syād yasyāgnir vai divā bhavet
praghoṣayed athaivaṃ ca rakṣaṇārthaṃ purasya vai |
49 | bhikṣukāṃś cākrikāṃś caiva kṣībonmattān kuśīlavān
bāhyān kuryān naraśreṣṭha doṣāya syur hi te 'nyathā |
50 | catvareṣu ca tīrtheṣu sabhāsv āvasatheṣu ca
yathārhavarṇaṃ praṇidhiṃ kuryāt sarvatra pārthivaḥ |
51 | viśālān rājamārgāṃś ca kārayeta narādhipaḥ
prapāś ca vipaṇīś caiva yathoddeśaṃ samādiśet |
52 | bhāṇḍāgārāyudhāgārān dhānyāgārāṃś ca sarvaśaḥ
aśvāgārān gajāgārān balādhikaraṇāni ca |
53 | parikhāś caiva kauravya pratolīḥ saṃkaṭāni ca
na jātu kaś cit paśyet tu guhyam etad yudhiṣṭhira |
54 | atha saṃnicayaṃ kuryād rājā parabalārditaḥ
tailaṃ madhu ghṛtaṃ sasyam auṣadhāni ca sarvaśaḥ |
55 | aṅgārakuśamuñjānāṃ palāśaśaraparṇinām
yavasendhanadigdhānāṃ kārayeta ca saṃcayān |
56 | āyudhānāṃ ca sarveṣāṃ śaktyṛṣṭiprāsavarmaṇām
saṃcayān evamādīnāṃ kārayeta narādhipaḥ |
57 | auṣadhāni ca sarvāṇi mūlāni ca phalāni ca
caturvidhāṃś ca vaidyān vai saṃgṛhṇīyād viśeṣataḥ |
58 | naṭāś ca nartakāś caiva mallā māyāvinas tathā
śobhayeyuḥ puravaraṃ modayeyuś ca sarvaśaḥ |
59 | yataḥ śaṅkā bhavec cāpi bhṛtyato vāpi mantritaḥ
paurebhyo nṛpater vāpi svādhīnān kārayeta tān |
60 | kṛte karmaṇi rājendra pūjayed dhanasaṃcayaiḥ
mānena ca yathārheṇa sāntvena vividhena ca |
61 | nirvedayitvā tu paraṃ hatvā vā kurunandana
gatānṛṇyo bhaved rājā yathā śāstreṣu darśitam |
62 | rājñā saptaiva rakṣyāṇi tāni cāpi nibodha me
ātmāmātyaś ca kośaś ca daṇḍo mitrāṇi caiva hi |
63 | tathā janapadaś caiva puraṃ ca kurunandana
etat saptātmakaṃ rājyaṃ paripālyaṃ prayatnataḥ |
64 | ṣāḍguṇyaṃ ca trivargaṃ ca trivargam aparaṃ tathā
yo vetti puruṣavyāghra sa bhunakti mahīm imām |
65 | ṣāḍguṇyam iti yat proktaṃ tan nibodha yudhiṣṭhira
saṃdhāyāsanam ity eva yātrāsaṃdhānam eva ca |
66 | vigṛhyāsanam ity eva yātrāṃ saṃparigṛhya ca
dvaidhībhāvas tathānyeṣāṃ saṃśrayo 'tha parasya ca |
67 | trivargaś cāpi yaḥ proktas tam ihaikamanāḥ śṛṇu
kṣayaḥ sthānaṃ ca vṛddhiś ca trivargam aparaṃ tathā |
68 | dharmaś cārthaś ca kāmaś ca sevitavyo 'tha kālataḥ
dharmeṇa hi mahīpālaś ciraṃ pālayate mahīm |
69 | asminn arthe ca yau ślokau gītāv aṅgirasā svayam
yādavīputra bhadraṃ te śrotum arhasi tāv api |
70 | kṛtvā sarvāṇi kāryāṇi samyak saṃpālya medinīm
pālayitvā tathā paurān paratra sukham edhate |
71 | kiṃ tasya tapasā rājñaḥ kiṃ ca tasyādhvarair api
apālitāḥ prajā yasya sarvā dharmavinākṛtāḥ |