Book 12 Chapter 68 | |
1 | yudhiṣṭhira uvāca |
1 | kim āhur daivataṃ viprā rājānaṃ bharatarṣabha
manuṣyāṇām adhipatiṃ tan me brūhi pitāmaha |
2 | bhīṣma uvāca |
2 | atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam
bṛhaspatiṃ vasumanā yathā papraccha bhārata |
3 | rājā vasumanā nāma kausalyo dhīmatāṃ varaḥ
maharṣiṃ paripapraccha kṛtaprajño bṛhaspatim |
4 | sarvaṃ vainayikaṃ kṛtvā vinayajño bṛhaspateḥ
dakṣiṇānantaro bhūtvā praṇamya vidhipūrvakam |
5 | vidhiṃ papraccha rājyasya sarvabhūtahite rataḥ
prajānāṃ hitam anvicchan dharmamūlaṃ viśāṃ pate |
6 | kena bhūtāni vardhante kṣayaṃ gacchanti kena ca
kam arcanto mahāprājña sukham atyantam āpnuyuḥ |
7 | iti pṛṣṭo mahārājñā kausalyenāmitaujasā
rājasatkāram avyagraḥ śaśaṃsāsmai bṛhaspatiḥ |
8 | rājamūlo mahārāja dharmo lokasya lakṣyate
prajā rājabhayād eva na khādanti parasparam |
9 | rājā hy evākhilaṃ lokaṃ samudīrṇaṃ samutsukam
prasādayati dharmeṇa prasādya ca virājate |
10 | yathā hy anudaye rājan bhūtāni śaśisūryayoḥ
andhe tamasi majjeyur apaśyantaḥ parasparam |
11 | yathā hy anudake matsyā nirākrande vihaṃgamāḥ
vihareyur yathākāmam abhisṛtya punaḥ punaḥ |
12 | vimathyātikrameraṃś ca viṣahyāpi parasparam
abhāvam acireṇaiva gaccheyur nātra saṃśayaḥ |
13 | evam eva vinā rājñā vinaśyeyur imāḥ prajāḥ
andhe tamasi majjeyur agopāḥ paśavo yathā |
14 | hareyur balavanto hi durbalānāṃ parigrahān
hanyur vyāyacchamānāṃś ca yadi rājā na pālayet |
15 | yānaṃ vastram alaṃkārān ratnāni vividhāni ca
hareyuḥ sahasā pāpā yadi rājā na pālayet |
16 | mamedam iti loke 'smin na bhavet saṃparigrahaḥ
viśvalopaḥ pravarteta yadi rājā na pālayet |
17 | mātaraṃ pitaraṃ vṛddham ācāryam atithiṃ gurum
kliśnīyur api hiṃsyur vā yadi rājā na pālayet |
18 | pated bahuvidhaṃ śastraṃ bahudhā dharmacāriṣu
adharmaḥ pragṛhītaḥ syād yadi rājā na pālayet |
19 | vadhabandhaparikleśo nityam arthavatāṃ bhavet
mamatvaṃ ca na vindeyur yadi rājā na pālayet |
20 | antaś cākāśam eva syāl loko 'yaṃ dasyusād bhavet
patec ca narakaṃ ghoraṃ yadi rājā na pālayet |
21 | na yonipoṣo varteta na kṛṣir na vaṇikpathaḥ
majjed dharmas trayī na syād yadi rājā na pālayet |
22 | na yajñāḥ saṃpravarteran vidhivat svāptadakṣiṇāḥ
na vivāhāḥ samājā vā yadi rājā na pālayet |
23 | na vṛṣāḥ saṃpravarteran na mathyeraṃś ca gargarāḥ
ghoṣāḥ praṇāśaṃ gaccheyur yadi rājā na pālayet |
24 | trastam udvignahṛdayaṃ hāhābhūtam acetanam
kṣaṇena vinaśet sarvaṃ yadi rājā na pālayet |
25 | na saṃvatsarasatrāṇi tiṣṭheyur akutobhayāḥ
vidhivad dakṣiṇāvanti yadi rājā na pālayet |
26 | brāhmaṇāś caturo vedān nādhīyeraṃs tapasvinaḥ
vidyāsnātās tapaḥsnātā yadi rājā na pālayet |
27 | hasto hastaṃ sa muṣṇīyād bhidyeran sarvasetavaḥ
bhayārtaṃ vidravet sarvaṃ yadi rājā na pālayet |
28 | na labhed dharmasaṃśleṣaṃ hataviprahato janaḥ
kartā svecchendriyo gacched yadi rājā na pālayet |
29 | anayāḥ saṃpravarteran bhaved vai varṇasaṃkaraḥ
durbhikṣam āviśed rāṣṭraṃ yadi rājā na pālayet |
30 | vivṛtya hi yathākāmaṃ gṛhadvārāṇi śerate
manuṣyā rakṣitā rājñā samantād akutobhayāḥ |
31 | nākruṣṭaṃ sahate kaś cit kuto hastasya laṅghanam
yadi rājā manuṣyeṣu trātā bhavati dhārmikaḥ |
32 | striyaś cāpuruṣā mārgaṃ sarvālaṃkārabhūṣitāḥ
nirbhayāḥ pratipadyante yadā rakṣati bhūmipaḥ |
33 | dharmam eva prapadyante na hiṃsanti parasparam
anugṛhṇanti cānyonyaṃ yadā rakṣati bhūmipaḥ |
34 | yajante ca trayo varṇā mahāyajñaiḥ pṛthagvidhaiḥ
yuktāś cādhīyate śāstraṃ yadā rakṣati bhūmipaḥ |
35 | vārtāmūlo hy ayaṃ lokas trayyā vai dhāryate sadā
tat sarvaṃ vartate samyag yadā rakṣati bhūmipaḥ |
36 | yadā rājā dhuraṃ śreṣṭhām ādāya vahati prajāḥ
mahatā balayogena tadā lokaḥ prasīdati |
37 | yasyābhāve ca bhūtānām abhāvaḥ syāt samantataḥ
bhāve ca bhāvo nityaḥ syāt kas taṃ na pratipūjayet |
38 | tasya yo vahate bhāraṃ sarvalokasukhāvaham
tiṣṭhet priyahite rājña ubhau lokau hi yo jayet |
39 | yas tasya puruṣaḥ pāpaṃ manasāpy anucintayet
asaṃśayam iha kliṣṭaḥ pretyāpi narakaṃ patet |
40 | na hi jātv avamantavyo manuṣya iti bhūmipaḥ
mahatī devatā hy eṣā nararūpeṇa tiṣṭhati |
41 | kurute pañca rūpāṇi kālayuktāni yaḥ sadā
bhavaty agnis tathādityo mṛtyur vaiśravaṇo yamaḥ |
42 | yadā hy āsīd ataḥ pāpān dahaty ugreṇa tejasā
mithyopacarito rājā tadā bhavati pāvakaḥ |
43 | yadā paśyati cāreṇa sarvabhūtāni bhūmipaḥ
kṣemaṃ ca kṛtvā vrajati tadā bhavati bhāskaraḥ |
44 | aśucīṃś ca yadā kruddhaḥ kṣiṇoti śataśo narān
saputrapautrān sāmātyāṃs tadā bhavati so 'ntakaḥ |
45 | yadā tv adhārmikān sarvāṃs tīkṣṇair daṇḍair niyacchati
dhārmikāṃś cānugṛhṇāti bhavaty atha yamas tadā |
46 | yadā tu dhanadhārābhis tarpayaty upakāriṇaḥ
ācchinatti ca ratnāni vividhāny apakāriṇām |
47 | śriyaṃ dadāti kasmai cit kasmāc cid apakarṣati
tadā vaiśravaṇo rājaṃl loke bhavati bhūmipaḥ |
48 | nāsyāpavāde sthātavyaṃ dakṣeṇākliṣṭakarmaṇā
dharmyam ākāṅkṣatā lābham īśvarasyānasūyatā |
49 | na hi rājñaḥ pratīpāni kurvan sukham avāpnuyāt
putro bhrātā vayasyo vā yady apy ātmasamo bhavet |
50 | kuryāt kṛṣṇagatiḥ śeṣaṃ jvalito 'nilasārathiḥ
na tu rājñābhipannasya śeṣaṃ kva cana vidyate |
51 | tasya sarvāṇi rakṣyāṇi dūrataḥ parivarjayet
mṛtyor iva jugupseta rājasvaharaṇān naraḥ |
52 | naśyed abhimṛśan sadyo mṛgaḥ kūṭam iva spṛśan
ātmasvam iva saṃrakṣed rājasvam iha buddhimān |
53 | mahāntaṃ narakaṃ ghoram apratiṣṭham acetasaḥ
patanti cirarātrāya rājavittāpahāriṇaḥ |
54 | rājā bhojo virāṭ samrāṭ kṣatriyo bhūpatir nṛpaḥ
ya evaṃ stūyate śabdaiḥ kas taṃ nārcitum icchati |
55 | tasmād bubhūṣur niyato jitātmā saṃyatendriyaḥ
medhāvī smṛtimān dakṣaḥ saṃśrayeta mahīpatim |
56 | kṛtajñaṃ prājñam akṣudraṃ dṛḍhabhaktiṃ jitendriyam
dharmanityaṃ sthitaṃ sthityāṃ mantriṇaṃ pūjayen nṛpaḥ |
57 | dṛḍhabhaktiṃ kṛtaprajñaṃ dharmajñaṃ saṃyatendriyam
śūram akṣudrakarmāṇaṃ niṣiddhajanam āśrayet |
58 | rājā pragalbhaṃ puruṣaṃ karoti; rājā kṛśaṃ bṛṃhayate manuṣyam
rājābhipannasya kutaḥ sukhāni; rājābhyupetaṃ sukhinaṃ karoti |
59 | rājā prajānāṃ hṛdayaṃ garīyo; gatiḥ pratiṣṭhā sukham uttamaṃ ca
yam āśritā lokam imaṃ paraṃ ca; jayanti samyak puruṣā narendram |
60 | narādhipaś cāpy anuśiṣya medinīṃ; damena satyena ca sauhṛdena
mahadbhir iṣṭvā kratubhir mahāyaśās; triviṣṭape sthānam upaiti satkṛtam |
61 | sa evam ukto guruṇā kausalyo rājasattamaḥ
prayatnāt kṛtavān vīraḥ prajānāṃ paripālanam |