Book 12 Chapter 67 | |
1 | yudhiṣṭhira uvāca |
1 | cāturāśramya ukto 'tra cāturvarṇyas tathaiva ca
rāṣṭrasya yat kṛtyatamaṃ tan me brūhi pitāmaha |
2 | bhīṣma uvāca |
2 | rāṣṭrasyaitat kṛtyatamaṃ rājña evābhiṣecanam
anindram abalaṃ rāṣṭraṃ dasyavo 'bhibhavanti ca |
3 | arājakeṣu rāṣṭreṣu dharmo na vyavatiṣṭhate
parasparaṃ ca khādanti sarvathā dhig arājakam |
4 | indram enaṃ pravṛṇute yad rājānam iti śrutiḥ
yathaivendras tathā rājā saṃpūjyo bhūtim icchatā |
5 | nārājakeṣu rāṣṭreṣu vastavyam iti vaidikam
nārājakeṣu rāṣṭreṣu havyam agnir vahaty api |
6 | atha ced abhivarteta rājyārthī balavattaraḥ
arājakāni rāṣṭrāṇi hatarājāni vā punaḥ |
7 | pratyudgamyābhipūjyaḥ syād etad atra sumantritam
na hi pāpāt pāpataram asti kiṃ cid arājakāt |
8 | sa cet samanupaśyeta samagraṃ kuśalaṃ bhavet
balavān hi prakupitaḥ kuryān niḥśeṣatām api |
9 | bhūyāṃsaṃ labhate kleśaṃ yā gaur bhavati durduhā
suduhā yā tu bhavati naiva tāṃ kleśayanty uta |
10 | yad ataptaṃ praṇamati na tat saṃtāpayanty uta
yac ca svayaṃ nataṃ dāru na tat saṃnāmayanty api |
11 | etayopamayā dhīraḥ saṃnameta balīyase
indrāya sa praṇamate namate yo balīyase |
12 | tasmād rājaiva kartavyaḥ satataṃ bhūtim icchatā
na dhanārtho na dārārthas teṣāṃ yeṣām arājakam |
13 | prīyate hi haran pāpaḥ paravittam arājake
yadāsya uddharanty anye tadā rājānam icchati |
14 | pāpā api tadā kṣemaṃ na labhante kadā cana
ekasya hi dvau harato dvayoś ca bahavo 'pare |
15 | adāsaḥ kriyate dāso hriyante ca balāt striyaḥ
etasmāt kāraṇād devāḥ prajāpālān pracakrire |
16 | rājā cen na bhavel loke pṛthivyāṃ daṇḍadhārakaḥ
śūle matsyān ivāpakṣyan durbalān balavattarāḥ |
17 | arājakāḥ prajāḥ pūrvaṃ vineśur iti naḥ śrutam
parasparaṃ bhakṣayanto matsyā iva jale kṛśān |
18 | tāḥ sametya tataś cakruḥ samayān iti naḥ śrutam
vākkrūro daṇḍapuruṣo yaś ca syāt pāradārikaḥ yaś ca na svam athādadyāt tyājyā nas tādṛśā iti |
19 | viśvāsanārthaṃ varṇānāṃ sarveṣām aviśeṣataḥ
tās tathā samayaṃ kṛtvā samaye nāvatasthire |
20 | sahitās tās tadā jagmur asukhārtāḥ pitāmaham
anīśvarā vinaśyāmo bhagavann īśvaraṃ diśa |
21 | yaṃ pūjayema saṃbhūya yaś ca naḥ paripālayet
tābhyo manuṃ vyādideśa manur nābhinananda tāḥ |
22 | manur uvāca |
22 | bibhemi karmaṇaḥ krūrād rājyaṃ hi bhṛśaduṣkaram
viśeṣato manuṣyeṣu mithyāvṛttiṣu nityadā |
23 | bhīṣma uvāca |
23 | tam abruvan prajā mā bhaiḥ karmaṇaino gamiṣyati
paśūnām adhipañcāśad dhiraṇyasya tathaiva ca dhānyasya daśamaṃ bhāgaṃ dāsyāmaḥ kośavardhanam |
24 | mukhyena śastrapatreṇa ye manuṣyāḥ pradhānataḥ
bhavantaṃ te 'nuyāsyanti mahendram iva devatāḥ |
25 | sa tvaṃ jātabalo rājan duṣpradharṣaḥ pratāpavān
sukhe dhāsyasi naḥ sarvān kubera iva nairṛtān |
26 | yaṃ ca dharmaṃ cariṣyanti prajā rājñā surakṣitāḥ
caturthaṃ tasya dharmasya tvatsaṃsthaṃ no bhaviṣyati |
27 | tena dharmeṇa mahatā sukhalabdhena bhāvitaḥ
pāhy asmān sarvato rājan devān iva śatakratuḥ |
28 | vijayāyāśu niryāhi pratapan raśmimān iva
mānaṃ vidhama śatrūṇāṃ dharmo jayatu naḥ sadā |
29 | sa niryayau mahātejā balena mahatā vṛtaḥ
mahābhijanasaṃpannas tejasā prajvalann iva |
30 | tasya tāṃ mahimāṃ dṛṣṭvā mahendrasyeva devatāḥ
apatatrasire sarve svadharme ca dadhur manaḥ |
31 | tato mahīṃ pariyayau parjanya iva vṛṣṭimān
śamayan sarvataḥ pāpān svakarmasu ca yojayan |
32 | evaṃ ye bhūtim iccheyuḥ pṛthivyāṃ mānavāḥ kva cit
kuryū rājānam evāgre prajānugrahakāraṇāt |
33 | namasyeyuś ca taṃ bhaktyā śiṣyā iva guruṃ sadā
devā iva sahasrākṣaṃ prajā rājānam antike |
34 | satkṛtaṃ svajaneneha paro 'pi bahu manyate
svajanena tv avajñātaṃ pare paribhavanty uta |
35 | rājñaḥ paraiḥ paribhavaḥ sarveṣām asukhāvahaḥ
tasmāc chatraṃ ca patraṃ ca vāsāṃsy ābharaṇāni ca |
36 | bhojanāny atha pānāni rājñe dadyur gṛhāṇi ca
āsanāni ca śayyāś ca sarvopakaraṇāni ca |
37 | guptātmā syād durādharṣaḥ smitapūrvābhibhāṣitā
ābhāṣitaś ca madhuraṃ pratibhāṣeta mānavān |
38 | kṛtajño dṛḍhabhaktiḥ syāt saṃvibhāgī jitendriyaḥ
īkṣitaḥ prativīkṣeta mṛdu carju ca valgu ca |