Book 12 Chapter 59 | |
1 | vaiśaṃpāyana uvāca |
1 | tataḥ kālyaṃ samutthāya kṛtapaurvāhṇikakriyāḥ
yayus te nagarākārai rathaiḥ pāṇḍavayādavāḥ |
2 | prapadya ca kurukṣetraṃ bhīṣmam āsādya cānagham
sukhāṃ ca rajanīṃ pṛṣṭvā gāṅgeyaṃ rathināṃ varam |
3 | vyāsādīn abhivādyarṣīn sarvais taiś cābhinanditāḥ
niṣedur abhito bhīṣmaṃ parivārya samantataḥ |
4 | tato rājā mahātejā dharmarājo yudhiṣṭhiraḥ
abravīt prāñjalir bhīṣmaṃ pratipūjyābhivādya ca |
5 | ya eṣa rājā-rājeti śabdaś carati bhārata
katham eṣa samutpannas tan me brūhi pitāmaha |
6 | tulyapāṇiśirogrīvas tulyabuddhīndriyātmakaḥ
tulyaduḥkhasukhātmā ca tulyapṛṣṭhabhujodaraḥ |
7 | tulyaśukrāsthimajjaś ca tulyamāṃsāsṛg eva ca
niḥśvāsocchvāsatulyaś ca tulyaprāṇaśarīravān |
8 | samānajanmamaraṇaḥ samaḥ sarvaguṇair nṛṇām
viśiṣṭabuddhīñ śūrāṃś ca katham eko 'dhitiṣṭhati |
9 | katham eko mahīṃ kṛtsnāṃ vīraśūrāryasaṃkulām
rakṣaty api ca loko 'sya prasādam abhivāñchati |
10 | ekasya ca prasādena kṛtsno lokaḥ prasīdati
vyākulenākulaḥ sarvo bhavatīti viniścayaḥ |
11 | etad icchāmy ahaṃ sarvaṃ tattvena bharatarṣabha
śrotuṃ tan me yathātattvaṃ prabrūhi vadatāṃ vara |
12 | naitat kāraṇam alpaṃ hi bhaviṣyati viśāṃ pate
yad ekasmiñ jagat sarvaṃ devavad yāti saṃnatim |
13 | bhīṣma uvāca |
13 | niyatas tvaṃ naraśreṣṭha śṛṇu sarvam aśeṣataḥ
yathā rājyaṃ samutpannam ādau kṛtayuge 'bhavat |
14 | naiva rājyaṃ na rājāsīn na daṇḍo na ca dāṇḍikaḥ
dharmeṇaiva prajāḥ sarvā rakṣanti ca parasparam |
15 | pālayānās tathānyonyaṃ narā dharmeṇa bhārata
khedaṃ paramam ājagmus tatas tān moha āviśat |
16 | te mohavaśam āpannā mānavā manujarṣabha
pratipattivimohāc ca dharmas teṣām anīnaśat |
17 | naṣṭāyāṃ pratipattau tu mohavaśyā narās tadā
lobhasya vaśam āpannāḥ sarve bhāratasattama |
18 | aprāptasyābhimarśaṃ tu kurvanto manujās tataḥ
kāmo nāmāparas tatra samapadyata vai prabho |
19 | tāṃs tu kāmavaśaṃ prāptān rāgo nāma samaspṛśat
raktāś ca nābhyajānanta kāryākāryaṃ yudhiṣṭhira |
20 | agamyāgamanaṃ caiva vācyāvācyaṃ tathaiva ca
bhakṣyābhakṣyaṃ ca rājendra doṣādoṣaṃ ca nātyajan |
21 | viplute naraloke 'smiṃs tato brahma nanāśa ha
nāśāc ca brahmaṇo rājan dharmo nāśam athāgamat |
22 | naṣṭe brahmaṇi dharme ca devās trāsam athāgaman
te trastā naraśārdūla brahmāṇaṃ śaraṇaṃ yayuḥ |
23 | prapadya bhagavantaṃ te devā lokapitāmaham
ūcuḥ prāñjalayaḥ sarve duḥkhaśokabhayārditāḥ |
24 | bhagavan naralokasthaṃ naṣṭaṃ brahma sanātanam
lobhamohādibhir bhāvais tato no bhayam āviśat |
25 | brahmaṇaś ca praṇāśena dharmo 'py anaśad īśvara
tataḥ sma samatāṃ yātā martyais tribhuvaneśvara |
26 | adho hi varṣam asmākaṃ martyās tūrdhvapravarṣiṇaḥ
kriyāvyuparamāt teṣāṃ tato 'gacchāma saṃśayam |
27 | atra niḥśreyasaṃ yan nas tad dhyāyasva pitāmaha
tvatprabhāvasamuttho 'sau prabhāvo no vinaśyati |
28 | tān uvāca surān sarvān svayaṃbhūr bhagavāṃs tataḥ
śreyo 'haṃ cintayiṣyāmi vyetu vo bhīḥ surarṣabhāḥ |
29 | tato 'dhyāyasahasrāṇāṃ śataṃ cakre svabuddhijam
yatra dharmas tathaivārthaḥ kāmaś caivānuvarṇitaḥ |
30 | trivarga iti vikhyāto gaṇa eṣa svayaṃbhuvā
caturtho mokṣa ity eva pṛthagarthaḥ pṛthaggaṇaḥ |
31 | mokṣasyāpi trivargo 'nyaḥ proktaḥ sattvaṃ rajas tamaḥ
sthānaṃ vṛddhiḥ kṣayaś caiva trivargaś caiva daṇḍajaḥ |
32 | ātmā deśaś ca kālaś cāpy upāyāḥ kṛtyam eva ca
sahāyāḥ kāraṇaṃ caiva ṣaḍvargo nītijaḥ smṛtaḥ |
33 | trayī cānvīkṣikī caiva vārtā ca bharatarṣabha
daṇḍanītiś ca vipulā vidyās tatra nidarśitāḥ |
34 | amātyarakṣāpraṇidhī rājaputrasya rakṣaṇam
cāraś ca vividhopāyaḥ praṇidhiś ca pṛthagvidhaḥ |
35 | sāma copapradānaṃ ca bhedo daṇḍaś ca pāṇḍava
upekṣā pañcamī cātra kārtsnyena samudāhṛtā |
36 | mantraś ca varṇitaḥ kṛtsnas tathā bhedārtha eva ca
vibhraṃśaś caiva mantrasya siddhyasiddhyoś ca yat phalam |
37 | saṃdhiś ca vividhābhikhyo hīno madhyas tathottamaḥ
bhayasatkāravittākhyaḥ kārtsnyena parivarṇitaḥ |
38 | yātrākālāś ca catvāras trivargasya ca vistaraḥ
vijayo dharmayuktaś ca tathārthavijayaś ca ha |
39 | āsuraś caiva vijayas tathā kārtsnyena varṇitaḥ
lakṣaṇaṃ pañcavargasya trividhaṃ cātra varṇitam |
40 | prakāśaś cāprakāśaś ca daṇḍo 'tha pariśabditaḥ
prakāśo 'ṣṭavidhas tatra guhyas tu bahuvistaraḥ |
41 | rathā nāgā hayāś caiva pādātāś caiva pāṇḍava
viṣṭir nāvaś carāś caiva deśikāḥ pathi cāṣṭakam |
42 | aṅgāny etāni kauravya prakāśāni balasya tu
jaṅgamājaṅgamāś coktāś cūrṇayogā viṣādayaḥ |
43 | sparśe cābhyavahārye cāpy upāṃśur vividhaḥ smṛtaḥ
arir mitram udāsīna ity ete 'py anuvarṇitāḥ |
44 | kṛtsnā mārgaguṇāś caiva tathā bhūmiguṇāś ca ha
ātmarakṣaṇam āśvāsaḥ spaśānāṃ cānvavekṣaṇam |
45 | kalpanā vividhāś cāpi nṛnāgarathavājinām
vyūhāś ca vividhābhikhyā vicitraṃ yuddhakauśalam |
46 | utpātāś ca nipātāś ca suyuddhaṃ supalāyanam
śastrāṇāṃ pāyanajñānaṃ tathaiva bharatarṣabha |
47 | balavyasanamuktaṃ ca tathaiva balaharṣaṇam
pīḍanāskandakālaś ca bhayakālaś ca pāṇḍava |
48 | tathā khātavidhānaṃ ca yogasaṃcāra eva ca
caurāṭavyabalaiś cograiḥ pararāṣṭrasya pīḍanam |
49 | agnidair garadaiś caiva pratirūpakacārakaiḥ
śreṇimukhyopajāpena vīrudhaś chedanena ca |
50 | dūṣaṇena ca nāgānām āśaṅkājananena ca
ārodhanena bhaktasya pathaś copārjanena ca |
51 | saptāṅgasya ca rājyasya hrāsavṛddhisamañjasam
dūtasāmarthyayogaś ca rāṣṭrasya ca vivardhanam |
52 | arimadhyasthamitrāṇāṃ samyak coktaṃ prapañcanam
avamardaḥ pratīghātas tathaiva ca balīyasām |
53 | vyavahāraḥ susūkṣmaś ca tathā kaṇṭakaśodhanam
śamo vyāyāmayogaś ca yogo dravyasya saṃcayaḥ |
54 | abhṛtānāṃ ca bharaṇaṃ bhṛtānāṃ cānvavekṣaṇam
arthakāle pradānaṃ ca vyasaneṣv aprasaṅgitā |
55 | tathā rājaguṇāś caiva senāpatiguṇāś ca ye
kāraṇasya ca kartuś ca guṇadoṣās tathaiva ca |
56 | duṣṭeṅgitaṃ ca vividhaṃ vṛttiś caivānujīvinām
śaṅkitatvaṃ ca sarvasya pramādasya ca varjanam |
57 | alabdhalipsā labdhasya tathaiva ca vivardhanam
pradānaṃ ca vivṛddhasya pātrebhyo vidhivat tathā |
58 | visargo 'rthasya dharmārtham arthārthaṃ kāmahetunā
caturtho vyasanāghāte tathaivātrānuvarṇitaḥ |
59 | krodhajāni tathogrāṇi kāmajāni tathaiva ca
daśoktāni kuruśreṣṭha vyasanāny atra caiva ha |
60 | mṛgayākṣās tathā pānaṃ striyaś ca bharatarṣabha
kāmajāny āhur ācāryāḥ proktānīha svayaṃbhuvā |
61 | vākpāruṣyaṃ tathogratvaṃ daṇḍapāruṣyam eva ca
ātmano nigrahas tyāgo 'thārthadūṣaṇam eva ca |
62 | yantrāṇi vividhāny eva kriyās teṣāṃ ca varṇitāḥ
avamardaḥ pratīghātaḥ ketanānāṃ ca bhañjanam |
63 | caityadrumāṇām āmardo rodhaḥkarmāntanāśanam
apaskaro 'tha gamanaṃ tathopāsyā ca varṇitā |
64 | paṇavānakaśaṅkhānāṃ bherīṇāṃ ca yudhāṃ vara
upārjanaṃ ca dravyāṇāṃ paramarma ca tāni ṣaṭ |
65 | labdhasya ca praśamanaṃ satāṃ caiva hi pūjanam
vidvadbhir ekībhāvaś ca prātarhomavidhijñatā |
66 | maṅgalālambhanaṃ caiva śarīrasya pratikriyā
āhārayojanaṃ caiva nityam āstikyam eva ca |
67 | ekena ca yathottheyaṃ satyatvaṃ madhurā giraḥ
utsavānāṃ samājānāṃ kriyāḥ ketanajās tathā |
68 | pratyakṣā ca parokṣā ca sarvādhikaraṇeṣu ca
vṛttir bharataśārdūla nityaṃ caivānvavekṣaṇam |
69 | adaṇḍyatvaṃ ca viprāṇāṃ yuktyā daṇḍanipātanam
anujīvisvajātibhyo guṇeṣu parirakṣaṇam |
70 | rakṣaṇaṃ caiva paurāṇāṃ svarāṣṭrasya vivardhanam
maṇḍalasthā ca yā cintā rājan dvādaśarājikā |
71 | dvāsaptatimatiś caiva proktā yā ca svayaṃbhuvā
deśajātikulānāṃ ca dharmāḥ samanuvarṇitāḥ |
72 | dharmaś cārthaś ca kāmaś ca mokṣaś cātrānuvarṇitaḥ
upāyaś cārthalipsā ca vividhā bhūridakṣiṇāḥ |
73 | mūlakarmakriyā cātra māyā yogaś ca varṇitaḥ
dūṣaṇaṃ srotasām atra varṇitaṃ ca sthirāmbhasām |
74 | yair yair upāyair lokaś ca na caled āryavartmanaḥ
tat sarvaṃ rājaśārdūla nītiśāstre 'nuvarṇitam |
75 | etat kṛtvā śubhaṃ śāstraṃ tataḥ sa bhagavān prabhuḥ
devān uvāca saṃhṛṣṭaḥ sarvāñ śakrapurogamān |
76 | upakārāya lokasya trivargasthāpanāya ca
navanītaṃ sarasvatyā buddhir eṣā prabhāvitā |
77 | daṇḍena sahitā hy eṣā lokarakṣaṇakārikā
nigrahānugraharatā lokān anu cariṣyati |
78 | daṇḍena nīyate ceyaṃ daṇḍaṃ nayati cāpy uta
daṇḍanītir iti proktā trīṃl lokān anuvartate |
79 | ṣāḍguṇyaguṇasāraiṣā sthāsyaty agre mahātmasu
mahattvāt tasya daṇḍasya nītir vispaṣṭalakṣaṇā |
80 | nayacāraś ca vipulo yena sarvam idaṃ tatam
āgamaś ca purāṇānāṃ maharṣīṇāṃ ca saṃbhavaḥ |
81 | tīrthavaṃśaś ca vaṃśaś ca nakṣatrāṇāṃ yudhiṣṭhira
sakalaṃ cāturāśramyaṃ cāturhotraṃ tathaiva ca |
82 | cāturvarṇyaṃ tathaivātra cāturvedyaṃ ca varṇitam
itihāsopavedāś ca nyāyaḥ kṛtsnaś ca varṇitaḥ |
83 | tapo jñānam ahiṃsā ca satyāsatye nayaḥ paraḥ
vṛddhopasevā dānaṃ ca śaucam utthānam eva ca |
84 | sarvabhūtānukampā ca sarvam atropavarṇitam
bhuvi vācogataṃ yac ca tac ca sarvaṃ samarpitam |
85 | tasmin paitāmahe śāstre pāṇḍavaitad asaṃśayam
dharmārthakāmamokṣāś ca sakalā hy atra śabditāḥ |
86 | tatas tāṃ bhagavān nītiṃ pūrvaṃ jagrāha śaṃkaraḥ
bahurūpo viśālākṣaḥ śivaḥ sthāṇur umāpatiḥ |
87 | yugānām āyuṣo hrāsaṃ vijñāya bhagavāñ śivaḥ
saṃcikṣepa tataḥ śāstraṃ mahārthaṃ brahmaṇā kṛtam |
88 | vaiśālākṣam iti proktaṃ tad indraḥ pratyapadyata
daśādhyāyasahasrāṇi subrahmaṇyo mahātapāḥ |
89 | bhagavān api tac chāstraṃ saṃcikṣepa puraṃdaraḥ
sahasraiḥ pañcabhis tāta yad uktaṃ bāhudantakam |
90 | adhyāyānāṃ sahasrais tu tribhir eva bṛhaspatiḥ
saṃcikṣepeśvaro buddhyā bārhaspatyaṃ tad ucyate |
91 | adhyāyānāṃ sahasreṇa kāvyaḥ saṃkṣepam abravīt
tac chāstram amitaprajño yogācāryo mahātapāḥ |
92 | evaṃ lokānurodhena śāstram etan maharṣibhiḥ
saṃkṣiptam āyur vijñāya martyānāṃ hrāsi pāṇḍava |
93 | atha devāḥ samāgamya viṣṇum ūcuḥ prajāpatim
eko yo 'rhati martyebhyaḥ śraiṣṭhyaṃ taṃ vai samādiśa |
94 | tataḥ saṃcintya bhagavān devo nārāyaṇaḥ prabhuḥ
taijasaṃ vai virajasaṃ so 'sṛjan mānasaṃ sutam |
95 | virajās tu mahābhāga vibhutvaṃ bhuvi naicchata
nyāsāyaivābhavad buddhiḥ praṇītā tasya pāṇḍava |
96 | kīrtimāṃs tasya putro 'bhūt so 'pi pañcātigo 'bhavat
kardamas tasya ca sutaḥ so 'py atapyan mahat tapaḥ |
97 | prajāpateḥ kardamasya anaṅgo nāma vai sutaḥ
prajānāṃ rakṣitā sādhur daṇḍanītiviśāradaḥ |
98 | anaṅgaputro 'tibalo nītimān adhigamya vai
abhipede mahīrājyam athendriyavaśo 'bhavat |
99 | mṛtyos tu duhitā rājan sunīthā nāma mānasī
prakhyātā triṣu lokeṣu yā sā venam ajījanat |
100 | taṃ prajāsu vidharmāṇaṃ rāgadveṣavaśānugam
mantrapūtaiḥ kuśair jaghnur ṛṣayo brahmavādinaḥ |
101 | mamanthur dakṣiṇaṃ corum ṛṣayas tasya mantrataḥ
tato 'sya vikṛto jajñe hrasvāṅgaḥ puruṣo bhuvi |
102 | dagdhasthāṇupratīkāśo raktākṣaḥ kṛṣṇamūrdhajaḥ
niṣīdety evam ūcus tam ṛṣayo brahmavādinaḥ |
103 | tasmān niṣādāḥ saṃbhūtāḥ krūrāḥ śailavanāśrayāḥ
ye cānye vindhyanilayā mlecchāḥ śatasahasraśaḥ |
104 | bhūyo 'sya dakṣiṇaṃ pāṇiṃ mamanthus te maharṣayaḥ
tataḥ puruṣa utpanno rūpeṇendra ivāparaḥ |
105 | kavacī baddhanistriṃśaḥ saśaraḥ saśarāsanaḥ
vedavedāṅgavic caiva dhanurvede ca pāragaḥ |
106 | taṃ daṇḍanītiḥ sakalā śritā rājan narottamam
tataḥ sa prāñjalir vainyo maharṣīṃs tān uvāca ha |
107 | susūkṣmā me samutpannā buddhir dharmārthadarśinī
anayā kiṃ mayā kāryaṃ tan me tattvena śaṃsata |
108 | yan māṃ bhavanto vakṣyanti kāryam arthasamanvitam
tad ahaṃ vai kariṣyāmi nātra kāryā vicāraṇā |
109 | tam ūcur atha devās te te caiva paramarṣayaḥ
niyato yatra dharmo vai tam aśaṅkaḥ samācara |
110 | priyāpriye parityajya samaḥ sarveṣu jantuṣu
kāmakrodhau ca lobhaṃ ca mānaṃ cotsṛjya dūrataḥ |
111 | yaś ca dharmāt pravicalel loke kaś cana mānavaḥ
nigrāhyas te sa bāhubhyāṃ śaśvad dharmam avekṣataḥ |
112 | pratijñāṃ cādhirohasva manasā karmaṇā girā
pālayiṣyāmy ahaṃ bhaumaṃ brahma ity eva cāsakṛt |
113 | yaś cātra dharmanīty ukto daṇḍanītivyapāśrayaḥ
tam aśaṅkaḥ kariṣyāmi svavaśo na kadā cana |
114 | adaṇḍyā me dvijāś ceti pratijānīṣva cābhibho
lokaṃ ca saṃkarāt kṛtsnāt trātāsmīti paraṃtapa |
115 | vainyas tatas tān uvāca devān ṛṣipurogamān
brāhmaṇā me sahāyāś ced evam astu surarṣabhāḥ |
116 | evam astv iti vainyas tu tair ukto brahmavādibhiḥ
purodhāś cābhavat tasya śukro brahmamayo nidhiḥ |
117 | mantriṇo vālakhilyās tu sārasvatyo gaṇo hy abhūt
maharṣir bhagavān gargas tasya sāṃvatsaro 'bhavat |
118 | ātmanāṣṭama ity eva śrutir eṣā parā nṛṣu
utpannau bandinau cāsya tatpūrvau sūtamāgadhau |
119 | samatāṃ vasudhāyāś ca sa samyag upapādayat
vaiṣamyaṃ hi paraṃ bhūmer āsīd iti ha naḥ śrutam |
120 | sa viṣṇunā ca devena śakreṇa vibudhaiḥ saha
ṛṣibhiś ca prajāpālye brahmaṇā cābhiṣecitaḥ |
121 | taṃ sākṣāt pṛthivī bheje ratnāny ādāya pāṇḍava
sāgaraḥ saritāṃ bhartā himavāṃś cācalottamaḥ |
122 | śakraś ca dhanam akṣayyaṃ prādāt tasya yudhiṣṭhira
rukmaṃ cāpi mahāmeruḥ svayaṃ kanakaparvataḥ |
123 | yakṣarākṣasabhartā ca bhagavān naravāhanaḥ
dharme cārthe ca kāme ca samarthaṃ pradadau dhanam |
124 | hayā rathāś ca nāgāś ca koṭiśaḥ puruṣās tathā
prādurbabhūvur vainyasya cintanād eva pāṇḍava na jarā na ca durbhikṣaṃ nādhayo vyādhayas tathā |
125 | sarīsṛpebhyaḥ stenebhyo na cānyonyāt kadā cana
bhayam utpadyate tatra tasya rājño 'bhirakṣaṇāt |
126 | teneyaṃ pṛthivī dugdhā sasyāni daśa sapta ca
yakṣarākṣasanāgaiś cāpīpsitaṃ yasya yasya yat |
127 | tena dharmottaraś cāyaṃ kṛto loko mahātmanā
rañjitāś ca prajāḥ sarvās tena rājeti śabdyate |
128 | brāhmaṇānāṃ kṣatatrāṇāt tataḥ kṣatriya ucyate
prathitā dhanataś ceyaṃ pṛthivī sādhubhiḥ smṛtā |
129 | sthāpanaṃ cākarod viṣṇuḥ svayam eva sanātanaḥ
nātivartiṣyate kaś cid rājaṃs tvām iti pārthiva |
130 | tapasā bhagavān viṣṇur āviveśa ca bhūmipam
devavan naradevānāṃ namate yaj jagan nṛpa |
131 | daṇḍanītyā ca satataṃ rakṣitaṃ taṃ nareśvara
nādharṣayat tataḥ kaś cic cāranityāc ca darśanāt |
132 | ātmanā karaṇaiś caiva samasyeha mahīkṣitaḥ
ko hetur yad vaśe tiṣṭhel loko daivād ṛte guṇāt |
133 | viṣṇor lalāṭāt kamalaṃ sauvarṇam abhavat tadā
śrīḥ saṃbhūtā yato devī patnī dharmasya dhīmataḥ |
134 | śriyaḥ sakāśād arthaś ca jāto dharmeṇa pāṇḍava
atha dharmas tathaivārthaḥ śrīś ca rājye pratiṣṭhitā |
135 | sukṛtasya kṣayāc caiva svarlokād etya medinīm
pārthivo jāyate tāta daṇḍanītivaśānugaḥ |
136 | mahattvena ca saṃyukto vaiṣṇavena naro bhuvi
buddhyā bhavati saṃyukto māhātmyaṃ cādhigacchati |
137 | sthāpanām atha devānāṃ na kaś cid ativartate
tiṣṭhaty ekasya ca vaśe taṃ ced anuvidhīyate |
138 | śubhaṃ hi karma rājendra śubhatvāyopakalpate
tulyasyaikasya yasyāyaṃ loko vacasi tiṣṭhati |
139 | yo hy asya mukham adrākṣīt somya so 'sya vaśānugaḥ
subhagaṃ cārthavantaṃ ca rūpavantaṃ ca paśyati |
140 | tato jagati rājendra satataṃ śabditaṃ budhaiḥ
devāś ca naradevāś ca tulyā iti viśāṃ pate |
141 | etat te sarvam ākhyātaṃ mahattvaṃ prati rājasu
kārtsnyena bharataśreṣṭha kim anyad iha vartatām |