Book 12 Chapter 58 | |
1 | bhīṣma uvāca |
1 | etat te rājadharmāṇāṃ navanītaṃ yudhiṣṭhira
bṛhaspatir hi bhagavān nānyaṃ dharmaṃ praśaṃsati |
2 | viśālākṣaś ca bhagavān kāvyaś caiva mahātapāḥ
sahasrākṣo mahendraś ca tathā prācetaso manuḥ |
3 | bharadvājaś ca bhagavāṃs tathā gauraśirā muniḥ
rājaśāstrapraṇetāro brahmaṇyā brahmavādinaḥ |
4 | rakṣām eva praśaṃsanti dharmaṃ dharmabhṛtāṃ vara
rājñāṃ rājīvatāmrākṣa sādhanaṃ cātra vai śṛṇu |
5 | cāraś ca praṇidhiś caiva kāle dānam amatsaraḥ
yuktyādānaṃ na cādānam ayogena yudhiṣṭhira |
6 | satāṃ saṃgrahaṇaṃ śauryaṃ dākṣyaṃ satyaṃ prajāhitam
anārjavair ārjavaiś ca śatrupakṣasya bhedanam |
7 | sādhūnām aparityāgaḥ kulīnānāṃ ca dhāraṇam
nicayaś ca niceyānāṃ sevā buddhimatām api |
8 | balānāṃ harṣaṇaṃ nityaṃ prajānām anvavekṣaṇam
kāryeṣv akhedaḥ kośasya tathaiva ca vivardhanam |
9 | puraguptir aviśvāsaḥ paurasaṃghātabhedanam
ketanānāṃ ca jīrṇānām avekṣā caiva sīdatām |
10 | dvividhasya ca daṇḍasya prayogaḥ kālacoditaḥ
arimadhyasthamitrāṇāṃ yathāvac cānvavekṣaṇam |
11 | upajāpaś ca bhṛtyānām ātmanaḥ paradarśanāt
aviśvāsaḥ svayaṃ caiva parasyāśvāsanaṃ tathā |
12 | nītidharmānusaraṇaṃ nityam utthānam eva ca
ripūṇām anavajñānaṃ nityaṃ cānāryavarjanam |
13 | utthānaṃ hi narendrāṇāṃ bṛhaspatir abhāṣata
rājadharmasya yan mūlaṃ ślokāṃś cātra nibodha me |
14 | utthānenāmṛtaṃ labdham utthānenāsurā hatāḥ
utthānena mahendreṇa śraiṣṭhyaṃ prāptaṃ divīha ca |
15 | utthānadhīraḥ puruṣo vāgdhīrān adhitiṣṭhati
utthānadhīraṃ vāgdhīrā ramayanta upāsate |
16 | utthānahīno rājā hi buddhimān api nityaśaḥ
dharṣaṇīyo ripūṇāṃ syād bhujaṃga iva nirviṣaḥ |
17 | na ca śatrur avajñeyo durbalo 'pi balīyasā
alpo 'pi hi dahaty agnir viṣam alpaṃ hinasti ca |
18 | ekāśvenāpi saṃbhūtaḥ śatrur durgasamāśritaḥ
taṃ taṃ tāpayate deśam api rājñaḥ samṛddhinaḥ |
19 | rājño rahasyaṃ yad vākyaṃ jayārthaṃ lokasaṃgrahaḥ
hṛdi yac cāsya jihmaṃ syāt kāraṇārthaṃ ca yad bhavet |
20 | yac cāsya kāryaṃ vṛjinam ārjavenaiva dhāryate
dambhanārthāya lokasya dharmiṣṭhām ācaret kriyām |
21 | rājyaṃ hi sumahat tantraṃ durdhāryam akṛtātmabhiḥ
na śakyaṃ mṛdunā voḍhum āghātasthānam uttamam |
22 | rājyaṃ sarvāmiṣaṃ nityam ārjaveneha dhāryate
tasmān miśreṇa satataṃ vartitavyaṃ yudhiṣṭhira |
23 | yady apy asya vipattiḥ syād rakṣamāṇasya vai prajāḥ
so 'py asya vipulo dharma evaṃvṛttā hi bhūmipāḥ |
24 | eṣa te rājadharmāṇāṃ leśaḥ samanuvarṇitaḥ
bhūyas te yatra saṃdehas tad brūhi vadatāṃ vara |
25 | vaiśaṃpāyana uvāca |
25 | tato vyāsaś ca bhagavān devasthāno 'śmanā saha
vāsudevaḥ kṛpaś caiva sātyakiḥ saṃjayas tathā |
26 | sādhu sādhv iti saṃhṛṣṭāḥ puṣyamāṇair ivānanaiḥ
astuvaṃs te naravyāghraṃ bhīṣmaṃ dharmabhṛtāṃ varam |
27 | tato dīnamanā bhīṣmam uvāca kurusattamaḥ
netrābhyām aśrupūrṇābhyāṃ pādau tasya śanaiḥ spṛśan |
28 | śva idānīṃ svasaṃdehaṃ prakṣyāmi tvaṃ pitāmaha
upaiti savitāpy astaṃ rasam āpīya pārthivam |
29 | tato dvijātīn abhivādya keśavaḥ; kṛpaś ca te caiva yudhiṣṭhirādayaḥ
pradakṣiṇīkṛtya mahānadīsutaṃ; tato rathān āruruhur mudā yutāḥ |
30 | dṛṣadvatīṃ cāpy avagāhya suvratāḥ; kṛtodakāryāḥ kṛtajapyamaṅgalāḥ
upāsya saṃdhyāṃ vidhivat paraṃtapās; tataḥ puraṃ te viviśur gajāhvayam |